مفاهیم و اصطلاحات
کمان 99
محسن شیرمحمد
2 دورہ
کمان 99 رمز عملیات البرز نیروی هوایی ایران در روز یکم مهر 1359، یک روز پس از تهاجم سراسری دشمن، علیه پایگاه‌های هوایی عراق بود.
به دنبال حملات پراکنده ارتش عراق به مرزهای غربی ایران[1] پس از پیروزی انقلاب اسلامی و پیش از آغاز رسمی جنگ تحمیلی، نیروی هوایی ارتش، برآورد اطلاعاتی از اهداف سیاسی نظامی عراق درباره ایران تهیه و به ستاد ارتش ارسال کرد.[2] به دنبال آن و برای مقابله با اقدامات این کشور و پاسخ دادن به تهاجمات آن نیز، طرح عملیاتی البرز در نیروی هوایی تهیه شد.[3] از آنجا که نظام نوپای جمهوری اسلامی ایران مبنای حمله پیش‌دستانه نداشت، این طرح بر مبنای واکنش انتقامی آماده شد.[4] در این طرح، در هم شکستن قدرت تهاجمی نیروی هوایی عراق با استفاده از بمباران هوایی پایگاه‌های این کشور مد نظر قرارگرفته بود تا در صورت لزوم اقدام شود.[5]
روز 31 شهریور 1359 حمله هوایی عراق به 15 پایگاه نیروی هوایی و فرودگاه‌های ایران انجام شد.[6] سرتیپ ولی‌الله فلاحی جانشین ستاد ارتش طی پیامی به نیروی هوایی دستور داد حمله متقابل انجام و کلیه هدف‌های پیش‌بینی شده، بمباران شود. همین پیام را سرهنگ ماشاءالله عمرانی جانشین فرماندهی نهاجا به کلیه پایگاه‌های هوایی ابلاغ کرد و با گفتن رمز کمان 99 (رمز آغاز عملیات طرح البرز) مجوز تهاجم هوایی علیه نیروی هوایی دشمن صادر شد.[7] واژه «کمان» ریشه در افسانه حماسیِ آرش کمان‌گیر و پرتاب تیر از چله کمانِ او به سوی مرز توران و تعیین مرزهای میان دو کشور ایران و توران داشت. عدد 99 نیز بیانگر تعداد صفحات «دستور عملیاتی نبرد البرز» بود.[8]
تنها دو ساعت بعد از حمله هوایی عراق،[9] هواپیماهای اف-4 در دو دسته چهار فروندی از پایگاه شهید نوژه همدان و بوشهر به پرواز درآمدند و پایگاه هوایی کوت و شعیبیه عراق را بمباران کردند.[10] سپس با توجه به غروب آفتاب، ادامه عملیات به صبح فردا موکول شد.[11] از بعدازظهر روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، تمامی کارکنان نیروی هوایی در حالت آماده‌باش قرار گرفتند و کارکنان معاونت‌های عملیات پایگاه‌ها، شبانه مشغول برنامه‌ریزی برای اجرای طرح عملیاتی البرز شدند.[12] هواپیماهای جنگنده شبانه توسط کارکنان فنی آماده و مجهز به بمب شدند و خلبانان نیروی هوایی در پنج پایگاه هوایی، از ساعت 04:20 به پای هواپیماهای خود رفته و آماده حمله به دشمن شدند.[13]
زمان عملیات همزمان با «طلوع آفتاب و آغاز روشنایی روز» در کشور عراق و در منطقه مربوط به هریک از اهداف در ساعت 07:15 روز یکم مهر 1359 بود. انتخاب این زمان با توجه به لحظه طلوع خورشید و مسیرِ شرق به غرب هواپیماهای ایران به سوی اهداف محاسبه شده بود، زیرا هدف‌گیری برای خدمه توپ‌های ضد هوایی دشمن که به سوی شرق و به سوی آفتاب می‌نگریستند، بسیار دشوار بود. پس از اتمام مأموریت و هنگام بازگشت جنگنده‌های ایران به سمت شرق نیز هواپیماهای رهگیر دشمن به دلیل انعکاس نور خورشید، در دیدن آن‌ها مشکل داشتند و در صورت شلیک موشک‌های حرارتی، با توجه به طلوع تدریجی خورشید از دقّت این موشک‌ها تا حد زیادی کاسته می‌شد.[14]
با اعلام رمز عملیات کمان 99، 12 فروند فانتوم اف-4 از پایگاه مهرآباد، به پایگاه هوایی الرشید در بغداد حمله کردند.[15] هواپیماهای سوخت‌رسان این پایگاه نیز که به پایگاه‌های اصفهان و شیراز گسترش یافته بودند، علاوه بر سوخت‌رسانی به هواپیماهای تحت پوشش (گشت رزمی)، به جنگنده‌های اف-4 که از مهرآباد قصد نفوذ به خاک عراق را داشتند، در دو نوبت رفت‌وبرگشت، سوخت‌رسانی کردند.[16] از پایگاه دوم شکاری تبریز، 39 فروند اف-5، پایگاه هوایی موصل و 20 فروند اف-5 نیز در بعدازظهر همان روز پایگاه هوایی کرکوک را بمباران کردند.[17]
16 فروند اف-4 از پایگاه سوم شکاری شهید نوژه همدان به پایگاه کوت حمله کردند. 12 سورتی پرواز برون‌مرزی برای انهدام سامانه‌های پدافند هوایی عراق و 18 سورتی گشت رزمی هوایی نیز در ادامه روز یکم مهر 1359 از این پایگاه انجام شد.[18]
پایگاه چهارم وحدتی دزفول، در موج اول حملات خود با 21 فروند اف-5، پایگاه هوایی ناصریه را بمباران کرد. در مجموع 42 سورتی پرواز رزمی اعم از مأموریت برون‌مرزی و گشت هوایی در یکم مهر 1359 از پایگاه وحدتی انجام شد.[19]
از پایگاه ششم شکاری بوشهر، 30 فروند اف-4، پایگاه هوایی شعیبیه، تأسیسات نظامی بندر فاو و همچنین نیروهای دشمن را در شلمچه بمباران کردند.[20]
از پایگاه هفتم شیراز نیز جنگنده‌های اف-14 برای حمایت از جنگنده‌های ایران و مقابله با حملات هوایی دشمن،12 سورتی پرواز انجام دادند.[21] همچنین جنگنده‌های اف-14 پایگاه هشتم اصفهان برای مقابله با حملات هوایی دشمن، 28 سورتی پرواز انجام دادند و موفق به سرنگونی 2 فروند از هواپیماهای عراق شدند.[22]
در موج دوم حملات هوایی در ساعت 15 نیز پایگاه دوم تبریز با 20 فروند جنگنده اف-5، پایگاه کرکوک،[23] پایگاه هوایی سوم شهید نوژه با 28 فروند جنگنده اف-4، پایگاه‌های هوایی کوت، العماره و الرشید و پایگاه ششم بوشهر نیز با 9 فروند اف-4، بندر ام‌القصر و فاو را بمباران کردند.[24]
عملیات کمان-99 با تلفاتی نیز همراه بود. 3 فروند از هواپیمای اف-5 از پایگاه تبریز، 6 فروند اف-5 از پایگاه وحدتی،[25] یک فروند اف-4 از پایگاه مهرآباد[26] و یک فروند اف-4 از پایگاه شهید نوژه[27] دچار سانحه شدند که منجر به شهادت 8 خلبان شامل، خدابخش عشقی‌پور، عباس اسلامی‌نیا،[28] منصور ناظریان، غلامحسین عروجی، تورج یوسف،[29] علی‌مراد جهانشاهلو، محمد حجتی و غلامحسین افشین‌آذر[30] و اسارت پرویز حاتمیان شد.[31]
عملیات البرز منجر به انهدام و از رده خارج شدن بخش قابل ملاحظه‌ای از توان رزمی نیروی هوایی دشمن برای مدت طولانی شد. عراق برای مدت طولانی نتوانست بیش از 56 درصد از توانایی رزمی هوایی خود را به کار گیرد. به عنوان نمونه، پایگاه الرشید در بغداد تا 9 آذر 1359 نتوانست عملیاتی شود.[32]
کارکرد روانی و سیاسی حملۀ ۱۴۰ فروند جنگنده ایران علیه تأسیسات عراق، بیشتر از اثر نظامی آن بود. حملۀ روز اول جنگنده‌های نیروی هوایی موجب نیروبخشی و ایجاد روحیه در مردم و مسئولان و نیز رزمندگان در جبهه‌های جنگ شد. تلاش‌های نیروی هوایی موجب شد تا اعتماد به نفس مدیران کشور و فرماندهان جبهه‌ها برای مقابله با دشمن افزایش یابد.[33] از سوی دیگر حملات جنگنده‌های نیروی هوایی به اهداف نظامی در درون خاک عراق، روحیه فرماندهان عالی‌رتبه عراق را متزلزل کرد.[34]
تا پایان جنگ تحمیلی، نیروی هوایی دیگر هیچ‌گاه نتوانست با چنین حجم انبوهی که در روزهای اول جنگ به مواضع عراق حمله کرد به عملیات و بمباران‌های خود ادامه دهد. از سوی دیگر توانایی‌های پدافند هوایی ارتش عراق توسعه یافت و محدودیت‌هایی نیز برای پرواز جنگنده‌های ایران پدید آورد.[35]
آیت‌الله خامنه‌ای نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی در ارتباط با انجام این عملیات توسط نیروی هوایی ایران در جلسه اول مهر 1359 مجلس، همزمان با پرواز هواپیماها گفتند: «هم اکنون 140 فروند جنگنده و عقاب آهنین بال نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در حال پرواز به سوی اهداف خود در عمق خاک عراق هستند».
این عملیا ، «عملیات 140 فروندی» نیز نامیده می‌شود.[36]
[1]. نمکی عراقی، علی‌رضا و همکاران، تاریخ نبردهای هوایی - عملیات کمان 99 موسوم به 140 فروندی و انهدام نیروی هوایی دشمن، ج 3، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1396، ص 19.
[2]. نمکی عراقی، علی‌رضا و همکاران، «تاریخ نبردهای هوایی - تا آغاز تهاجم سراسری عراق»، ج 1، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، چ دوم، 1395، ص 341، 351 و352.
[3]. همان، ص351 و 352.
[4]. همان، ص 356.
[5]. نمکی عراقی، علی‌رضا و همکاران، همان، ج 3، ص 20 و 21.
[6]. نمکی، علی‌رضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس، تهران، ایران سبز، 1389، ص 116.
[7]. خلیلی، حسین، نبردهای هوایی ایران، تهران، ایران سبز، 1398، ص52.
[8]. نمکی عراقی، علی‌رضا و همکاران، همان، ج 3، همان، ص 31.
[9]. نمکی، علی‌رضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس، همان، ص 116.
[10]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب - حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1396، ص 135.
[11]. همان.
[12]. همان.
[13]. خلیلی، حسین، همان، ص62.
[14]. نمکی عراقی، علی‌رضا و همکاران، همان، ج 3، همان، ص 30 و 40.
[15]. نمکی، علی‌رضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس، همان، ص 133.
[16]. نمکی عراقی، علی‌رضا و همکاران، همان، ج 3، همان، ص 105
[17]. رضازاده، میلاد، یکصد و یک شاهین - سرگذشت پایگاه دوم شکاری تبریز از آغاز تاکنون، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1399، ص 127 و 129.
[18]. نمکی عراقی، علی‌رضا و همکاران، همان، ج 3، همان، ص 74 و77
[19]. شیرمحمد، محسن، پایداری وحدتی - تاریخ پایگاه چهارم شکاری دزفول از 1336 تا آبان 1359، ج 1، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1401، ص 130 و 135.
[20]. نمکی عراقی، علی‌رضا و همکاران، همان، ج 3، همان، ص 90.
[21]. همان، ص 98.
[22]. هیئت تدوین تاریخ دفاع مقدس، تقویم مستند عملکرد نیروی الهی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران - مهرماه 1359، ج 3، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1397، ص 63 و 81.
[23]. رضازاده، میلاد، همان، ص 129.
[24]. گروه نویسندگان، دایره‌المعارف دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران، ج 7، تهران، انتشارات آتشبار، 1403، ص 136 و 137.
[25]. نمکی عراقی، علی‌رضا و همکاران، همان، ج 3، همان، ص 86 تا 88.
[26]. همان، ص 94.
[27]. همان، ص 75.
[28]. همان.
[29]. شیرمحمد، محسن، پایداری وحدتی ...، همان، ص 131 تا 134.
[30]. رضازاده، میلاد، همان، ص 126.
[31]. نمکی عراقی، علی‌رضا و همکاران، همان، ج 3، همان، ص 88.
[32]. خلیلی، حسین، همان، ص 65.
[33]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 1، تهران، مرزوبوم، 1391، ص 245.
[34]. همان، ص 245.
[35]. همان.
[36]. خلیلی، حسین، همان، ص 62.
