جنگ‌افزار و تجهیزات

موشک

محسن شیرمحمد
47 دورہ

در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، طرفین از انواع موشک‌ها برای انهدام اهداف مختلف زمینی، هوایی و دریایی استفاده کردند؛ البته به دلیل تحریم ایران و برعکس کمک همه‌جانبه قدرتهای بزرگ به عراق، تعداد موشک‌هایی که عراق علیه ایران استفاده کرد به مراتب بیشتر از طرف مقابل بود.

موشک یک وسیله نقلیه خودگردان و بدون نیاز به کنترل انسانی است که بخشی به نام کلاهک یا سر جنگی حاوی مواد منفجره را با خود حمل می‌کند. موشک‌ها، نیروی پیش‌رانش را بدون نیاز به نیروی خارجی رأساً تأمین می‌کنند و برای اصابت دقیق کلاهک یا سر جنگی به هدف دارای هدایت و کنترل هستند که انواع آن‌ها با توجه ‌به مدل، متفاوت است. معمولاً انواع نظامی موشک‌ها دارای سر جنگی حاوی مواد منفجره شیمیایی یا هسته‌ای بوده و مدل‌های غیرنظامی تجهیزات تحقیقاتی مانند ماهواره‌های کاوشی، مخابراتی، هواشناسی و ناوبری دارند. موشک‌ها معمولاً برای پرتاب نیاز به تجهیزات پشتیبانی‌کننده از قبیل سکو یا لانچر و تجهیزات حمل‌ونقل دارند که در انواع موشک‌های زمینی، دریایی یا هوایی وسایل پشتیبانی‌کننده آن محسوب می‌شوند. به مجموع موشک و تجهیزات مربوطه که در پرتاب موشک دخالت دارند سامانه (سیستم) آن موشک گفته می‌شود.[1]

از نظر انواع، موشکی که از یک مبدأ یا سکوی پرتاب زمینی علیه هدف‌های ثابت یا متحرک پرتاب می‌شود، زمین‌به‌زمین، موشکی که از یک مبدأ یا سکوی پرتاب زمینی علیه هدف‌های هوایی پرتاب می‌شود، زمین‌به‌هوا، موشکی که از هوا علیه هدف‌های سطحی زمینی و دریایی پرتاب می‌شود، هوا به سطح و موشکی که از هوا از طریق هواپیما علیه هدف‌های هوایی پرتاب می‌شود، هوا به هوا نامیده می‌شود.[2]

در جنگ هشت‌ساله عراق علیه ایران، انواع سیستم‌های موشکی به کار گرفته شد.[3] از نظر موشک‌های زمین‌به‌زمین، اولین حمله عراق، ۱۶ مهر ۱۳۵۹ با پرتاب چهار موشک فراگ به مناطق مسکونی دزفول انجام شد.‌‌[4] موشک فراگ ساخت شوروی است و ۶۵ کیلومتر برد دارد. البته دقت این موشک بالا نبود و به همین دلیل علیه شهرها و نقاط پرجمعیت به کار می‌رفت تا در هر شرایطی به هدف اصابت کرده باشد.‌‌[5] ۴ آبان ۱۳۶۱، اولین موشک اسکاد (مدل بی) عراق به سمت ایران و شهر دزفول پرتاب شد.‌‌[6] موشک اسکاد بی بین ۲۹۰ تا ۳۰۰ کیلومتر برد دارد.‌‌[7] ابتدای جنگ، عراق دارای ۸ موشک‌انداز اسکاد در قالب یک هنگ‌‌[8] و ۲۶ سکوی پرتاب فراگ بود.‌‌[9]

ایران تا سال ۱۳۶۳ موشک زمین‌به‌زمین نداشت‌‌[10] ولی در این سال توانست یک سکوی پرتاب موشک اسکاد بی به همراه ۳۰ فروند از این نوع موشک را از لیبی دریافت کند.‌‌[11] از سال ۱۹۸۶ (۱۳۶۵) ایران شلیک موشک عقاب را نیز آغاز کرد. عقاب بر اساس موشک چینی «مدل-۸۲» توسط ایران ساخته شد.‌‌[12] موشک عقاب با سر جنگی ۷۰ کیلوگرم و برد ۴۰ کیلومتر از دقت بالایی برخوردار نبود و تنها برای هدف قراردادن اهداف بزرگ مناسب بود. ایران می‌توانست این موشک را به شهرهای نزدیک مرز عراق مانند بصره شلیک کند.‌‌[13]

عراق در سال پایانی جنگ، برای تضعیف روحیه مردم ایران، حملات پرحجم موشکی انجام داد.[14] در مجموع، عراق تعداد ۸۲ فروند موشک فراگ و ۱۷۵ موشک اسکاد و ۱۵۳ موشک الحسین (نوع تغییریافته اسکاد) و ایران نیز تعداد ۳۲۶ فروند موشک عقاب و ۱۱۹ اسکاد در طول هشت سال جنگ به خاک یکدیگر شلیک کردند.‌‌[15]

در زمینه موشک ضد زرهی در جنگ تحمیلی، ایران از موشک‌های تاو و دراگون (ساخت آمریکا) و موشک‌های فرانسوی اس. اس-۱۱ و اس. اس-۱۲ به‌ عنوان ضدتانک استفاده می‌کرد. تاو از خودرو و همچنین بالگردهای کبرا شلیک می‌شد. این موشک‌ها در متوقف کردن تانک‌های عراقی مؤثر بودند.[16] ایران بعداً از موشک‌های ساگر (ساخت شوروی) نیز استفاده کرد.[17] در مقابل عراق به موشک‌های میلان (ساخت فرانسه) و ساگر مجهز بود. البته از هر ۲۰ تا ۳۰ موشک ساگر تنها یک موشک به هدف اصابت می‌کرد.[18]

در دریا، کشتی‌های جنگی ایران مجهز به موشک‌های سی کیلر (ساخت ایتالیا) و هارپون (ساخت آمریکا) بودند.[19] در مقابل ناوچه‌های عراق از موشک‌های استیکس (ساخت شوروی) استفاده می‌کردند.[20] عراق همچنین برای بستن خورموسی از موشک‌های کرم ابریشم (ساخت چین) برای هدف قراردادن کشتی‌هایی که به مقصد بندر امام خمینی در حرکت بودند، استفاده کرد.[21] کرم ابریشم دارای برد مؤثر ۷۰ تا ۸۰ کیلومتر بود.[22] سال ۱۳۶۵ (۱۹۸۶) ایران نیز به ۵۰ تا ۷۰ فروند موشک کرم ابریشم و ۱۲ سکوی پرتاب مجهز شد.‌‌[23] روز ۲۴ آذر ۱۳۶۵ نخستین موشک ساحل به دریای سپاه پاسداران به سمت اسکله البکر شلیک شد.‌‌[24] سال ۱۳۶۶ اسکله‌های الاحمدی و شُعیبه کویت به دلیل کمک این کشور به عراق، مورد هدف موشک‌های کرم ابریشم ایران قرار گرفت.‌‌[25]

از نظر موشک زمین‌به‌هوا، ایران مجهز به موشک سی‌کَت، تایگرکَت و راپیر (همگی ساخت انگلستان)، هاوک (ساخت آمریکا)[26] و موشک سام-۷[27] (ساخت شوروی) بود. ۳۳ آتشبار هاوک[28] که در ایران به هاگ معروف است از جمله مهم‌ترین سلاح پدافندی در دفاع مقدس بود که در مقابله با حملات هوایی دشمن مورد استفاده گسترده‌ای قرار گرفت.[29] به ‌عنوان نمونه در عملیات والفجر-۸ (تصرف فاو) ۷۲ فروند از هواپیماهای عراقی به ‌وسیله هاگ سرنگون شدند.[30] البته هاوک عملکرد مناسبی در ارتفاع متوسط داشت، ولی نمی‌توانست با هواپیماهایی مانند میگ-۲۵ که در ارتفاع بالا پرواز می‌کردند، درگیر شود.‌‌[31] در همین راستا، در سال ۱۳۶۳ سامانه موشک ضدهوایی سام-۲ (ساخت شوروی) از طریق لیبی[32] و سامانه موشک ضدهوایی اچ. کیو-2 (HQ2) از چین نیز در سال ۱۳۶۵ تحویل ایران شد.[33] از جمله اقدامات سامانه اچ. کیو-۲ ساقط کردن میگ - ۲۵ در آسمان اصفهان در ۲۶ بهمن ۱۳۶۴ بود.[34]

عراق در آغاز جنگ از نظر پدافند هوایی بیشتر بر موشک‌های زمین به هوای سام-۲، سام-۳ و سام-۶ تکیه داشت. در سال ۱۹۸۱ نیز ۳۰ واحد آتشبار موشک کروتال از فرانسه تحویل گرفت.[35] آتشبارهای موشک‌های زمین به هوای سنگین و نیمه‌سنگین (سام) عــراق برای مقابله با حملات هواپیماهایی که با ارتفاع متوسط به بالا پرواز می‌کردند، آرایش داده شده بودند. عراق از فنون آتشباری و آرایش نظامی شوروی پیروی می‌کرد و برای استفاده از موشک‌های سام به‌ جای آنکه آن‌ها را با نیازهای خود تطبیق دهد تنها به اصول راهنمای شوروی اکتفا می‌کرد.[36] عراق تا پایان جنگ در سال ۱۹۸۸ به توسعه پدافند موشکی خود ادامه داد به طوری که از نظر  موشک‌های زمین به هوای سام-۲، سام-۳ و سام-۶ به ترتیب ۱۲۰، ۱۵۰ و ۲۵۰  و  همچنین از نظر موشک رولاند ، 60 سیستم موشک‌انداز در اختیار داشت.[37]

از نظر موشک هوا به سطح در جنگ تحمیلی، هواپیماهای اف-۴ ایران مجهز به موشک هوا به زمین ماوریک بودند.[38] در جریان عملیات مروارید (۷ آذر ۱۳۵۹) ناوچه‌های عراقی هدف موشک‌های ماوریک فانتوم‌های ایرانی قرار گرفتند و غرق شدند.[39] همچنین موشک ماوریک توسط متخصصان ایرانی بر روی بالگرد کبرا (هوانیروز) و بالگرد اس. اچ-۳ دی (هوا دریا) نیز نصب و در جنگ مورد استفاده قرار گرفت.[40] عراق نیز موشک اگزوسه را علیه ایران به کار گرفت. ابتدای جنگ، بالگردهای سوپرفرلون برای شلیک این موشک به سمت کشتی‌ها در مسیر خورموسی و بندر امام مورد استفاده قرار گرفت.[41] مورد بعدی استفاده از اگزوسه مربوط به هواپیماهای سوپراتاندارد بود.[42] در ادامه جنگ علیه ایران، موشک‌های اگزوسه از سال ۱۹۸۵ (۱۳۶۴) در جنگنده‌های میراژ عراق نیز به کار گرفته شد.[43] در طول جنگ، ایران برای مقابله با سامانه هدایت موشک‌های اگزوسه استفاده از رِفلکتورها (منحرف‌کننده امواج رادار) را آغاز کرد.[44] ایران با نصب رفلکتور بر روی قایق، علائم گمراه‌کننده‌ای برای موشک‌های اگزوسه ارسال می‌کرد.[45] در مجموع عراق از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۷ تعداد ۷۳۴ فروند موشک اگزوسه از فرانسه دریافت کرد[46] که در ۲۵۷ مورد حمله به کشتی‌ها از آن‌ها استفاده شد.[47] عراق همچنین موشک‌های آ.اس-3 (AS-3) و آ.اس-۴ و آ.اس-۱۴ در نقش هوا به زمین[48] و موشک (KH-28) کِی. اچ-۲۸ (همگی ساخت شوروی) به‌ عنوان ضدرادار مورد استفاده قرار داد. موشک کِی. اچ-۲۸ برای انهدام رادار سایت موشکی هاگ ایران، به کار گرفته شد.[49]

از نظر هوایی، موشک هوا به هوای اصلی مورد استفاده عراق در هواپیماهای روسی، موشک آتول (Atoll) و از انواع اِی. اِی-۶، اِی. اِی-۷ و اِی. اِی-۸ بود. همچنین موشک‌های ماژیک (Majic) ساخت فرانسه را نیز در مدل‌های آر-۵۳۰ و آر-۵۵۰ و سوپر ۵۳۰ در هواپیماهای میراژ استفاده می‌کرد. سوپر-۵۳۰ با برد ۳۵ کیلومتر مشابه بهترین موشک‌های راداری ساخت آمریکا بود.[50]

هواپیماهای ایرانی مانند اف-۱۴ به موشک‌های سایدوایندر (AIM-9)، اسپارو (AIM-7) و فونیکس (AIM-54) مجهز بودند.[51] موشک راداری و دوربرد فونیکس (مختص اف-۱۴) نقش ویژه‌ای در دفاع از آسمان ایران داشت.[52] ابتدای جنگ، با انجام قفل راداری به وسیله هواپیماهای اف-۱۴ (مجهز به فونیکس)، جنگنده‌های عراقی ترجیح می‌دادند فرار کنند.[53]

 ابتدای جنگ، جنگنده‌های ایرانی با سوخت و برد عملیاتی بیشتری که داشتند، با اولین شلیک موشک‌های AIM-9 (سایدوایندر) جنگنده‌های عراقی را سرنگون می‌کردند.[54] بعد از سال ۱۹۸۲ (۱۳۶۱) عراق با استفاده از هواپیماها و موشک‌های فرانسوی در درگیری‌های هوایی به برتری دست‌ یافت.[55]

بعد از پایان جنگ تحمیلی، ایران ساخت انواع موشک‌های زمین‌به‌زمین از جمله سجیل، فاتح و شهاب و موشک‌های ضدتانک توفان، رعد و صاعقه را در داخل کشور آغاز کرد.  موشک‌های ضد کشتی نور، کوثر، قادر و ظفر، موشک‌های هوا به زمین شفق، شاهین ۳، ستار و عصر ۶۷، موشک‌های هوا به هوای سجیل و فاطر[56] و موشک‌های ضدهوایی صیاد، باور ۲۷۳ و طائر از جمله سایر تولیدات ایران هستند.[57]

[1]. اصلانی، یعقوب، «تاریخچه موشکی ایران»، ماهنامه صف، ش 351، دی 1388، ص 12.

[2]. رستمی، محمود، فرهنگ واژه‌های نظامی، تهران، ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران، 1378، ص 800 تا 802.

[3]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 2، ترجمه حسین یکتا، تهران، مرزوبوم، 1390، ص 375.

[4]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 1، تهران، مرز و بوم، 1391، ص 228.

[5]. همان.

[6]. سالمی‌نژاد، عبدالرضا، دزفول گزارشی از شهر مقاوم دزفول در جنگ شهرها 1367-1359، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1397، ص 155.

[7]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 2، ص 446.

[8]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 1، ترجمه حسین یکتا، تهران، مرزوبوم، 1390، ص 365.

[9]. همان، ص 157.

[10]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 2، ص 444.

[11]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج2، تهران، مرز و بوم، 1391، ص 82 و 83.

[12]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 1، ص 445.

[13]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 2، ص 206 و 486.

[14]. همان، ص 377.

[15]. اسدی، هیبت‌الله، آتش توپخانه، تهران، دافوس آجا، 1394، ص 394 و 395.

[16]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 2، ص 344 و 345.

[17]. همان، ص 346.

[18]. همان، ص 346 و 347.

[19]. معنوی رودسری، عبدالله، نگاهی به نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، تهران، ایران سبز، 1397، ص 55 و 57

[20]. همان، ص 68

[21]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 1، ص 215.

[22]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 2، ص 38.

[23]. همان، ص 141.

[24]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 2، ص 277.

[25]. «نیروی دریایی سپاه چگونه تشکیل شد»، خبرگزاری دفاع مقدس، 26 شهریور 1399.

[26]. آراسته، ناصر، معارف جنگ، تهران، انتشارات ایران سبز، 1393، ص 362.

[27]. ازغندی، علی‌رضا، روابط خارجی ایران 1357-1320، تهران، قومس، 1376، ص 324.

[28]. غلامی، براتعلی، پدافند هوایی ـ سیر توسعه و تکامل، ج 1، تهران، ایران سبز، 1399، ص 81.

[29]. اصلانی، یعقوب، راکت موشک‌های استراتژیک جهان ـ موشک‌های سطح به هوا، ج6، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش، 1380، ص 33.

[30]. زاهدی مطلق، ابراهیم، شلیک به آسمان، تهران، سوره مهر، 1396، ص 246.

[31]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 2، ص 383.

[32]. احمدی، محمدعلی، اطلس پدافند هوایی سپاه در دوران دفاع مقدس، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1400، ص 178.

[33]. همان، ص 182 و 184.

[34]. همان، 190.

[35]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 2، ص 381.

[36]. همان، ص 382.

[37]. همان، ص 381.

[38]. زینلی، نصرالله، آماد و پشتیبانی (لجستیک) هوایی در دفاع مقدس ـ از آغاز تا شروع جنگ تحمیلی، ج 1، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1394، ص 296.

[39]. مسبوق، محمد و علی‌رضا جواهری، عملیات مروارید، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1394، ص 114 تا 131.

[40]. شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها ـ نگاهی به تاریخ هوادریا و حماسه اسکادران‌های هواناو، بالگرد و بال ثابت در جنگ تحمیلی، تهران، دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نداجا، 1400، ص 193 و 194.

[41]. همان، ص 229.

[42]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 2، ص 502.

[43]. همان، ص 403.

[44]. ام.وودز، کوین و دیگران، جنگ ایران و عراق از دیدگاه فرماندهان صدام، ترجمه عبدالحمید حیدری، تهران، نشر مرزوبوم، 1393، ص ۳۴۹.

[45]. همان، ص ۳۵۰.

[46]. ناویاس، مارتین اس و ای.آر هوتن، جنگ نفت‌کش‌ها، ترجمه از پژمان پورجباری و رحمت قره، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، 1392، ص 169.

[47]. همان، ص 15.

[48]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 2، ص 397 و 406.

[49]. نمکی، علی‌رضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس، تهران، ایران سبز، 1389، ص 220.

[50]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 2، ص 401،404 و 405.

[51]. همان، ص 409.

[52]. کارِشکی، محمدرضا، به سوی قله‌ها، تهران، آجا، 1393، ص 254.

[53]. معما، محمد، نبرد در آسمان، تهران، کتاب یوسف، 1389، ص 76 و 77.

[54]. کُردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن ـ جنگ ایران و عراق، ج 2، ص 413.

[55]. همان، ص 413 و 414.

[56]. «همه موشک‌های ایران؛ از مافوق صوت‌ها تا موشک‌های قاره‌پیما»، خبرگزاری مهر، 23 آذر.

[57]. «موشک‌های پدافندی ایران از مرزهای انحصاری قدرت‌های مشهور جهان گذشتند»، مشرق نیوز، 21 تیر 1401.