گروه‌ها، نهادها، سازمان‌ها

وزارت کشور

سیدمحمد سجادی هزاوه
46 Views

وزارت کشور در دوران جنگ تحمیلی از اعضای اصلی «شورای‌ عالی پشتیبانی جنگ» بود و وظایف مختلفی برعهده داشت.

وزارت داخله به فرمان ناصرالدین شاه، در محرم 1275 ایجاد شد. به دلیل نبود وظایف مشخص، وزیر داخله گاه عهده‌دار امورمالیاتی، گاه خزانه و گاه دارالانشاء بود.[1]پس ازمشروطه، تلگراف و نظمیه هم تابع وزارت داخله شدند.[2] در دوران پهلوی اول امور سیاحان، انتخابات، خواربار، تابعیت و شهرها به وزارت داخله محول گردید[3]و وزارت داخله به وزارت کشور تغییر نام یافت.[4] در دوره پهلوی دوم، ژاندارمری و شهربانی هم تابع وزارت کشور شدند.[5]

حکمرانی عمومی کشور، به عهده وزارت کشور است. اهم وظایف این وزارتخانه عبارت است از: برگزارى انتخابات، تأمین امنیت داخلی، تمشیت نیروهای انتظامی، حفاظت از مرزها، هدایت استانداران، مدیریت بحران‌های ناشی از حوادث طبیعی و ...

 قبل از پیروزی انقلاب اسلامی عباس قره‌باغی، آخرین وزیر کشور پهلوی، نقش مهمی در کشتار مردم تهران در 17شهریور‌ 1357 داشت.[6] بعد از 17 شهریور و اوج گرفتن مبارزات مردمی علیه حکومت پهلوی، کارکنان وزارت کشور در 29 مهر 1357 اعتصاب کردند.[7] کارکنان وزارت کشور اعلام کردند تنها آن انتخاباتی را که به منظور مراجعه به افکار عمومی برای تعیین نظام سیاسی آینده کشور باشد، انجام خواهند داد.[8]

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، وزارت کشور برای هماهنگی ژاندارمری و شهربانی با کمیته‌های انقلاب اسلامی در برقراری نظم و برگزاری همه‌پرسی نظام جمهوری اسلامی در فروردین 1358، انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی در مرداد ۱۳۵۸ و همه‌پرسی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در آذر 1358 اقدام کرد. بسیج ملی نیز در اردیبهشت 1359 و به عنوان سازمانی وابسته به وزارت کشور تشکیل شد.[9]

با شروع جنگ تحمیلی، ستاد امنیت کشور با هدایت آیـت‌الله محمدرضا مهـدوی کنی، با حضور نمایندگان ژاندارمری، شهربانی، سپاه، ارتش، کمیته انقلاب اسلامی و بسیج در ستاد وزارت کشور تشکیل شد تا کلیه اقدامات مقابله با تهاجم دشمن هماهنگ و از هرگونه اقدام خودسرانه خودداری شود.[10]

 بعد از عزل بنی صدر، دولت‌ها فقط در حوزه پشتیبانی مسئولیت داشته‌اند.[11] وزارت کشور نیز از اعضای اصلی «شورای ‌عالی پشتیبانی جنگ» بود و وظایف زیر را برعهده داشت:

  1. برقراری امنیت و مقابله با گروهک‌های تروریستی؛ تجزیه‌طلبی گروهک‌ها، فاز مسلحانه منافقین و...، وزارت کشور را درگیر انجام مهم‌ترین وظیفه خود یعنی حفظ امنیت داخلی کرد و اجرای این امر تنها با کمک شهربانی، ژاندارمری، سپاه‌پاسداران و کمیته‌ها ممکن گردید.[12] البته جنگ موجب شد تا انتظامات شهرهای بمباران شده، حفاظت اموال و منازل خالی مردم، کمک به مجروحان و مصدومان، انتقال مردم به نقاط امن بر وظایف قبلی اضافه گردد.
  2. توزیع کالا و ارزاق عمومی مورد نیاز مردم؛ جنگ تحمیلی عمدتاً با نیروهای داوطلب اداره می‌شد. اگر مردم در پشت جبهه گرسنه بودند یا قحطی اتفاق می‌افتاد، مشکلاتی در کشور ایجاد می‌شد.[13] به همین دلیل دولت در 5 مهر 1359 ستاد بسیج اقتصادی کشور را با عضویت وزارت کشور تأسیس کرد. ستاد با توجه به موقعیت جنگی کشور سهمیه‌بندی اقلام ضروری و توزیع کالابرگ را در دستور کار قرار داد.[14]در استان‌ها نیز ستادهای مشابهی به سرپرستی استاندار و با اختیارات ستاد مرکزی تشکیل شد.[15] ضمناً استانداران بر توزیع و کنترل قیمت کالاها و خدمات نظارت داشتند.[16] اسـتانداران، فرمانداران و بخشداران به غیر از مسئولیت خود که نمایندگی سیاسی دولت بود، مسـئولیت وزارتخانه‌های بازرگانی و کشاورزی را نیز بر دوش داشتند. وزارت بازرگانی در بیشتر شهرها دفتر نـداشت و فرمانداری کار آن را انجام می‌داد.[17]
  3. به کارگیری ظرفیت‌های وزارتخانه و دوائر تابعه در جنگ؛ ستاد هماهنگی امور جنگ استان، تحت نظر استانداران و به منظور هماهنگی امور پشتیبانی جنگ و آموزش نظامی و بسیج کارکنان، تشکیل شد و دستگاه‌های استانی ملزم به همکاری با آن گردیدند. با ادامه جنگ، همه نیروها و امکانات مؤسسات وزارت کشور با حالت آماده‌باش در خدمت جنگ قرار گرفت. وزارت کشور قرارگاهی در جبهه جنوب دایر کرد که گروه زیادی از نیروهای شهرداری‌های سراسر کشور در آن سازماندهی شده و جاده‌های تدارکاتی در جبهه احداث می‌کردند. تمامی شهرداری‌ها و دفاتر فنی در تماس نزدیک با ستاد جنگ وزارت کشور بودند و معـاونت جنگ وزارت کشور نیز در قرارگاه خاتم الانبیا (ص) مستقر شد.[18] همچنین همه خدمات شهری فاو به شهرداری تهران محول شد؛[19] ضمن اینکه 42 یگان فعال ژاندارمری در عرصه عملیات‌های منظم و نامنظم و حفظ مواضع پدافندی،[20] نیروهای داوطلب شهربانی در قالب مأموریت‌های یک‌ساله در «تیپ ایثار»[21] و نیروهای کمیته‌های انقلاب اسلامی در قالب تیپ موسی بن جعفر (ع)، تیپ قوامین و سپس لشکر حضرت روح‌اله در جبهه‌های جنگ حضور داشتند و تحت کنترل عملیاتی ارتش و سپاه پاسداران بودند.[22]  
  4. سامان دادن به مهاجرین جنگی؛ با آغاز جنگ، بیش از 5/1میلیون نفر مجبور به مهاجرت شدند. نخست‌وزیر به استانداران ابلاغ کرد که امکانات خود را برای اسکان آوارگان بسیج کنند و مهاجران جنگ تحمیلی به تناسب در استان‌های مختلف ساکن شدند.[23] ‌مهاجرت ‌اجباری موجب ‌گسترش ‌جمعیت ‌شهرهای‌ مهاجرپذیر و کمبود ‌امکانات شد.[24] به همین منظور «بنیاد امور جنگ‌زدگان» به‌ عنوان سازمانی تابع وزارت کشور تشکیل شد.[25]
  5. بازسازی و پناهگاه‌سازی؛ با تصویب هیئت وزیران در اردیبهشت 1361، ریاست ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده به عهده وزیر کشور قرار گرفت.[26] با حملات عراق به شهرها، وزارت کشور شهرداری‌ها را ملزم به احداث پناهگاه در اماکن عمومی کرد. شـهرداری تهران نیز در بیش از 1085مدرسه، پناهگاه‌ ساخت.[27] ساخت پناهگاه‌های خانگی نیز در دوران جنگ پیگیری می‌شد.[28] در دوران دفاع مقدس، ارزیابی پناهگاه‌ها برعهده کمیته امور پناهگاهی وزارت کشور بود.[29]

وزارت کشور در ساختمان شهرداری فعلی تهران در خیابان بهشت مستقر بود، اما به دلیل انفجار ساختمان وزارت کشور عراق و احتمال تلافی، ساختمان فعلی وزارت کشور در خیابان فاطمی که متعلق به حزب رستاخیز پیش از انقلاب و در اختیار شهرداری بود، در اختیار وزارت کشور قرار گرفت.[30]

وزارت کشور 228 شهید تقدیم انقلاب کرده است که 129 نفر در جبهه‌های جنگ،37 نفر در بمباران مناطق مسکونی، 44 نفر در ترورها، 16 نفر در درگیری با ضدانقلاب، 1 نفر در دفاع از حرم حضرت زینب (س) و 1 نفر در سقوط بالگرد در قزوین به شهادت رسیده‌اند.

ابوالحسن آل‌اسحاق فرمانده سپاه تبریز و معاون عمرانی استانداری ایلام، مهدی باکری فرمانده لشکر31 عاشورا و شهردار ارومیه؛ حمید سلیمی قائم‌مقام لشکر 31 عاشورا و معاون سیاسی استانداری ایلام، اصغر دباغیان معاون عمرانی استانداری هرمزگان، محمدرضا قلیوند فرماندار کنگاور و مجید حداد ‌عادل سرپرست استانداری کرمانشاه از شهدای جنگ تحمیلی و علی‌محمد مجیدی مشاور عمرانی وزیر کشور و حبیب‌الله مالکی فرماندار ایرانشهر نیز از شهدای انفجار دفتر حزب جمهوری اسلامی هستند.[31] علی انصاری استاندار گیلان[32] و غلامعلی نیکخواه معاون استانداری آذربایجان[33] نیز توسط منافقین ترور شده و به شهادت رسیده‌اند.

در حال حاضر 7000 نفر از ایثارگران در وزارت کشور مشغول به کار هستند که از این تعداد، 1345 نفر از خانواده شهدا، 473 نفر از آزادگان، 2022 نفر از جانبازان و 2988 نفر از رزمندگان هستند.40 درصد از کارکنان این وزارتخانه را ایثارگران تشکیل می‌دهند.[34]

[1]. سادات‌نژاد، سیده فاطمه و دیگران، «بررسی روند تغییر نهاد وزارت و ایجاد وزارتخانه‌های جدید در جریان انقلاب مشروطه ایران»، مجله علمی و پژوهشی تاریخ ایران، دوره 13، ش1، بهار و تابستان 1399، ص125.

[2]. همان، ص 136.

[3]. مجله رسمی وزارت عدلیه، دوره 11، ش 2656، 11آذر 1316 ، ص1.

[4]. همان، ش 2934، 13آبان 1317 ، ص1.

[5]. دفتر ادبیات ‌انقلاب ‌اسلامی، دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، ج1، تهران، انتشارات سوره مهر، ۱۳۸9، ص ۱۰۰.

[6]. نصیری طیبی، منصور، آخرین ارتشبد ـ عباس قره‌باغی به روایت اسناد، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1386، ص 50 و 49.

[7]. نجاتى، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران (از کودتا تا انقلاب)، ج2، تهران، رسا، چ نهم، ص502.

[8]. روزنامه کیهان، ش 10616،  28/10/1357، ص 8.

[9]. روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران، ش10280، 24/03/1359، ص5 (مرجع تصویب ـ شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران)؛ سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، سازمان بسیج ملی، مصوب 10/2/1359.

[10]. هندیانی، عبدالله، امنیت و نقش فرماندهان انتظامی در شوراهای تأمین، تهران، معاونت تربیت و آموزش ناجا، 1392، ص 64-68.

[11]. علایی، حسین، «بررسی نقش دولت جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران»، فصلنامه مطالعات بین‌المللی، ش 4، پیاپی64، بهار 1399، ص 134.

[12]. روزنامه کیهان،11441، 3 /9/۱۳۶۰، ص ۲.

[13]. علایی، حسین، همان، ص 136.

[14]. راعی گلوجه، سجاد، «دولت رجائی و جنگ ایران و عراق»، فصلنامه نگین ایران، ش 2، پاییز 1381، ص69.

[15]. روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران، مصوبه شماره 69148 هیئت وزیران دولت جمهوری اسلامی ‌ایران،‌ ترکیب و شرح وظایف ستاد بسیج اقتصادی کشور و سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ش 697، 21/09/1360.

[16]. روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران، مصوبه شماره 7076 هیأت وزیران دولت جمهوری اسلامی ‌ایران، نحوه فعالیت ستادهای بسیج اقتصادی، 06/03/1365، ش38.

[17]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق ـ نخستین عملیات بزرگ در شمال غرب والفجر4، ج 28، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی،1397، ص 605.

[18]. حاجی‌خداوردی‌خان، مهدی، روزشمار جنگ ایران و عراق ـ تداوم استراتژی دفاع متحرک عراق (اشغال مهران)، ج 42 بخش اول، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ص166.

[19]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق ـ تصویب قطعنامه 598 زمینه‌های سیاسی و نظامی، ج 49، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1387، ص349.

[20]. رفیعی، حسن‌رضا، «نیم‌نگاهی بر حضور سلحشوران ژاندارمری در هشت سال دفاع مقدس»، فصلنامه علمی مطالعات دفاع مقدس، دوره7، ش1، پیاپی25، بهار1400، ص92.

[21]. ماهنامه کانون بازنشستگان نیروی انتظامی، سال نهم، ش شصت‌و‌چهار، آبان و آذر 1400، ص4.

[22]. ترابی، یوسف و سیداحسان رحمانی، «کمیته انقلاب اسلامی تجربه‌ای در سپهر پلیس جامعه‌گرا و مردمی (تهران1362-1357)»، فصلنامه پژوهش‌های دانش انتظامی، دوره 9، ش 3، 1386، ص126.

[23]. راعی گلوجه، سجاد، همان، ص70 و69.

[24]. رهبر، عباسعلی و دیگران، درآمدی بر رابطه سیاست و زندگی روزمره در ایران ـ نمونه‌پژوهی جنگ شهرها، فصلنامه‌‌ پژوهش‌های‌ راهبردی ‌سیاست، ش 55، تابستان ۱۳۹۷، ص83.

[25]. روزنامه جمهوری اسلامی، ش 527، 16/01/1360، ص 1 و سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، قانون بنیاد امور جنگ‌زدگان.

[26]. تصویب‌نامه ابلاغی شماره 5758 مورخ 2/3/1361 هیات وزیران.

[27]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، همان، ص349.

[28]. انصاری، مهدی، روز شمار جنگ ایران و عراق ـ جنگ محدود ایران و آمریکا در خلیج فارس، ج 51، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1387، ص 365-366.

[29]. خانه‌زاد یزدی، مجید و همایون رحمانی، بررسی پناهگاه‌های دوران دفاع مقدس 1 (مطالعه موردی ـ یکی از پناهگاه‌های شرق شهر تهران)، فصلنامه علمی ـ ترویجی مطالعات دفاع مقدس 15، پاییز 1397، ص36.

[30]. میردار، مرتضی، خاطرات حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین علی‌اکبر ناطق‌نوری، ج 2، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ سوم، 1392، ص 35.

[31]. یاوند عباسی، غلامرضا، افلاکیان کشور ـ یادمان شهدا، وزارت کشور و استانداری‌های تابعه، سبز رایان گستر، 1394، ص14و167.

[32]. روزنامه کیهان، ش 11326، 15/4/1360، ص 1؛ خبرگزاری تسنیم، تنها استاندار شهید کشور کیست؟ https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/04/15/.

[33]. روزنامه جمهوری اسلامی، 1068، 14/11/1361، ص 1؛ خبرگزاری دفاع مقدس، «معاون استانداری که ترور شد»، 12 بهمن 1395. https://defapress.ir/fa/news/224457/%D9%85%D.

[34]. پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت کشور، کد خبر 78399، 1 آذر 1383.