مفاهیم و اصطلاحات
یگان‌های زرهی سپاه پاسداران
محسن شیرمحمد
280 Views
یگان‌های زرهی سپاه پاسداران در جنگ تحمیلی حضور فعال داشتند.
تشکیل یگان‌های زرهی در ایران به سال 1313 بازمی‌گردد. در این سال دو گردان ارابه جنگی، هر یک به استعداد یک اسوران (یگان) زرهپوش و یک اسواران موتورسیکلت و یک اسواران تانک در لشکر 1 و 2 مرکز تشکیل شد. در سال 1328 تعداد 20 دستگاه زرهپوش و 50 دستگاه ارابه جنگی از طریق دولت آمریکا به ایران واگذار و به دنبال آن در سال‌های 1331 و 1332 یک گردان ارابه جنگی در لشکر 1 پیاده مرکز در باغ شاه (تهران) و یک گردان در لشکر 2 مرکز در عشرت‌آباد (تهران) تشکیل شد. به تدریج لشکرهای زرهی با ساختار کلی 3 تیپ زرهی، پشتیبانی لشکری، توپخانه لشکری و همچنین گردان‌های زرهی و سوار زرهی سازمان‌دهی شدند.[1]
قبل از شروع جنگ تحمیلی، ایران دارای 1985 تانک شامل؛ 400 دستگاه تانک ام-47 و ام-48، 460 دستگاه ام-60 (همگی ساخت آمریکا)، 875 دستگاه تانک چیفتن و 250 دستگاه تانک سبک اسکورپین (ساخت انگلستان) بود.[2]
ارتش عراق مجهز به تانک‌های ساخت شوروی سابق بود.[3] ابتدای جنگ تحمیلی، عراق نیز 2750 تانک شامل 50 دستگاه تی-72، 2500 دستگاه تی-54، تی 55 و تی-62 و 100 دستگاه تی-34 و 100 دستگاه تانک آ.ام.ایکس-30 داشت.[4] در جنگ تحمیلی، نقطه قوت ارتش عراق، یگان‌های زرهی‌اش بود. لشکرهای 1 مکانیزه، 3 زرهی، 5 مکانیزه، 6 زرهی، 9 زرهی، 10 زرهی و 12 زرهی، یگان‌های قدرتمند عراق بودند که عمدتاً در جبهه جنوب حضور داشتند.[5]
از آنجا که قدت برتر عراق یگان‌های زرهی بود، در عملیات‌های محدودی که سپاه پاسداران ابتدای جنگ تحمیلی در جبهه‌های مختلف انجام می‌داد، به دنبال این بود تا با موشک آرپی‌جی - 7 برخی تانک‌های دشمن را منهدم سازد و از کار بیندازد تا قدرت زرهی ارتش عراق کمی تضعیف شود.[6] به دنبال عملیات ثامن‌الائمه (5 مهر 1360)، تجهیزات 2 تیپ زرهی عراق شامل 130 تا 140 تانک و نفربر بود و 60 نفربر که عمدتاً بی.ام.پی بود به غنیمت سپاه پاسداران درآمد.[7] ده روز پس از عملیات، این نفربرها سازمان‌دهی و با استفاده از 120 نفر، یگان زرهی سپاه پاسداران شکل گرفت[8] و فتح‌الله جعفری مسئول زرهی سپاه پاسداران شد.[9]
در عملیات طریق‌القدس (آذر 1360)، نیروهای زرهی سپاه پاسداران توانستند عقبه دشمن را ببندند. وقتی عقبه دشمن بسته شد، یک تیپ زرهی دشمن شامل 3 گردان تانک و یک گردان مکانیزه، در محاصره قرار گرفت و تمامی تجهیزات این تیپ به دست ایران افتاد. پس از این عملیات، گردان تانک سپاه پاسداران به تیپ تانک ارتقا[10] و تیپ مستقل 30 زرهی شکل گرفت.[11]
ساختار گردان‌های زرهی در ارتش ایران به صورت تاکتیکی- اداری بود، ولی سپاه پاسداران ساختار و سازمان‌دهی تیپ با گردان‌های تاکتیکی را در دستور کار خود قرار داد.[12] گردان زرهی سپاه با 30 دستگاه تانک، هر گردان شامل سه گروهان و هر گروهان با سه دسته و هر دسته با 3 دستگاه تانک تشکیل شد.[13] هر دسته 12 نیرو داشت که 3 نفر از آنها، فرمانده دسته و فرمانده تانک بودند.[14]
انواع تانک‌های تی-55، تی-62 و نفربرهای بی.ام.پی-1 به غنیمت گرفته شده از دشمن، تجهیزات زرهی سپاه پاسداران را تشکیل دادند.[15] برای به کارگیری تجهیزات زرهی از پناهندگان و اسرای داوطلب عراقی به منظور امور فنی و تعمیراتی استفاده شد.[16]
تیپ 30 زرهی سپاه پاسداران در عملیات فتح‌المبین (فروردین 1361) وارد عمل شد.[17] سه گردان از تیپ 30 زرهی در قالب قرارگاه فتح وارد نبرد با دشمن شد.[18] در این عملیات 400 تانک و نفربر به غنیمت گرفته شد. در عملیات فتح‌المبین استعداد یگان زرهی سپاه پاسداران، 250 تانک و نفربر بود که در عملیات بیت‌المقدس (فروردین و خرداد 1361) به 400 تانک و نفربر رسید که همگی غنیمتی بودند.[19] از ابتدای جنگ تا پایان عملیات بیت‌المقدس حدود یک هزار تانک و نفربر از عراق غنیمت گرفته شد. از این به بعد به دلیل اینکه عراق تانک‌های خود را به عقب برد، دسترسی به تانک‌های عراق کم شد. ضمن اینکه دو گردان تانک سپاه پاسداران در عملیات رمضان به دلیل حرکت در عمق از دست داده شد.[20]
یکی از نکاتی که فرماندهان سپاه پاسداران در طول جنگ به ویژه پس از عملیات رمضان مد نظر داشتند، استفاده از خودروهای زرهی برای انتقال نیروها به خطوط پدافندی دوم و سوم دشمن پس از شکستن خط اول بود. در صورتی‌که یگان‌های سپاه پاسداران دارای نفربرهای زرهی بودند، می‌توانستند نیروهای خود را به خطوط بعدی دشمن نزدیک کنند و با این اقدام از فرسودگی نیروها در راه‌پیمایی‌هایی طولانی به سمت خطوط دشمن جلوگیری کنند.[21]
در سال 1362 سازمان زرهی سپاه پاسداران گسترش یافت، یک مرکز آموزش در شیراز و یک مرکز تعمیرات در اهواز تأسیس شد[22] و به تدریج تیپ‌های زرهی 20 رمضان، 72 محرم و 28 صفر شکل گرفت.[23]
در عملیات‌های آبی - خاکی، یگان زرهی سپاه پاسداران نمی‌توانست در موج اول عملیات‌ها مشارکت داشته باشد. موج اول عملیات غافلگیرانه بود و اگر تانک‌ها وارد عمل می‌شدند، دشمن متوجه می‌شد.[24] در عملیات (آبی خاکی) خیبر (اسفند 1362)، تنها وسیله‌ای که می‌توانست پل‌های شناور را به هم وصل کند (با حمل پل‌ها و اتصال آنها)، نفربر زرهی خشایار بود.[25]
در عملیات والفجر 8 در بهمن 1364 و تصرف فاو، یگان‌های زرهی سپاه پاسداران نیز شرکت داشتند. در مرحله اول، حمایت آتش از نیروهای پیاده هنگام شکستن خطوط پدافندی دشمن و عبور از رودخانه را بر عهده داشتند. در مرحله دوم، بعد از شکسته شدن خط پدافندی دشمن به حمایت از نیروهای پیاده در آن سوی اروندرود پرداختند.[26] نفربرهای خشایار نیز با توجه به امکانات حرکت شناوری خود در آب، از اروندرود عبور داده شدند. آنها در ترابری نیرو و آمادرسانی با توجه به باتلاقی بودن منطقه بسیار مؤثر بودند.[27]
این نفربرها برگ برنده سپاه پاسداران در مناطق جنگی بود. این نفربرها به دلیل تحرک بالا، کاربری خوبی در آب و زمین باتلاقی منطقه جنگی فاو داشتند.[28] در عملیات والفجر 8، 30 تانک و نفربر به غنیمت سپاه پاسداران درآمد.[29]
در عملیات کربلای 5 (دی 1365)،[30] استعداد زرهی سپاه پاسداران 1700 دستگاه تانک و نفربر بود که بیشتر آنها غنیمتی بودند. [31] در این عملیات، لشکر ۱۹ فجر و ۱۴ امام حسین (ع) با به کارگیری نفربرهای آبی - خاکی خشایار، در شب عملیات و همزمان با شکستن خط پدافندی دشمن، نیروهای پیاده را از روی آب‌گرفتگی موجود در ضلع جنوبی و شرقی منطقه عبور دادند. در این عملیات توان و روحیه نیروهای پیاده، بدون دادن تلفات زیر آتش دشمن، حفظ شد و با حفاظ زرهی و بدون خستگی به محل مأموریت خود رسیدند.[32]
در هشت سال جنگ تحمیلی، 200 دستگاه تانک تی-62، 600 تانک تی-55، 250 نفربر بی.ام.پی-1 و 29 تانک تی-72 به غنیمت سپاه پاسداران درآمد.[33]
با پایان دفاع مقدس، ساخت تجهیزات زرهی در داخل کشور توسط سپاه پاسداران دنبال شد؛ از جمله تانک «کرار» به عنوان پیشرفته‌ترین تانک ایرانی در اسفند ۱۳۹۵ رونمایی شد و همزمان خط تولید انبوه آن در صنایع زرهی بنی‌هاشم دورود افتتاح گردید. کرار الگو گرفته از تانک تی-90 روسی و ارتقاء تانک‌های تی-72 موجود در کشور است.[34]
اکنون مؤسسه شهید زین‌الدین در اصفهان، وظیفه تعمیر، بازسازی و ارتقاء انواع تانک و نفربر از جمله تی-55، تی-72 و بی.ام.پی در سپاه پاسداران را به عهده دارد.[35]
[1]. رفیعی، علی و دیگران، «ارزیابی میزان چابک‌سازی تیپ‌های مستقل زرهی در طرح ثامن نیروی زمینی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه علوم و فنون نظامی، ش 55، بهار 1400، ص 152 و 153.
[2]. کردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن - جنگ ایران و عراق، ج 1، ترجمه حسین یکتا، تهران، نشر مرزوبوم، 1389، ص 145 و 374؛ باشگاه خبرنگاران جوان، «میدان نبرد زمینی زیر قدم‌های تانک ایرانی سبلان»، 14 مهر 1399،
www.yjc.ir/fa/news/7514521.
[3]. بلک‌ول، جیمز، صاعقه در صحرا، ترجمه حمید فرهادی‌نیا و هوشمند نامور تهرانی، تهران، انتشارات اطلاعات، 1372، ص 106.
[4].کردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، همان، ص 374.
[5]. خبرگزاری تسنیم، «گفتگوی تفصیلی با سردار جعفری»، 1 آبان 1398،
1398/08/01/2125982 www.tasnimnews.com/fa/news.
[6]. همان.
[7]. همان.
[8]. همان.
[9]. فصلنامه نگین ایران، «تحول ساختاری زرهی سپاه در دوران جنگ»، ش 27، زمستان 1387، ص 124.
[10]. خبرگزاری تسنیم، همان.
[11]. جعفری، فتح‌الله، چنانه- خودنگاشت فتح‌الله جعفری، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس،1402، ص 58.
[12]. همان، ص 55.
[13]. همان، ص 61.
[14]. همان، ص 71.
[15]. همان، ص 42.
[16]. همان، ص 49.
[17]. همان، ص 118.
[18]. همان، ص 158.
[19]. خبرگزاری تسنیم، همان.
[20]. همان.
[21]. سایت سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس، «عملیات کربلای پنج، عبور از بحران ناکامی در عملیات سرنوشت‌ساز»، www.defadocs.ir.
[22]. خبرگزاری تسنیم، همان.
[23]. فصلنامه نگین ایران، همان، ص 128.
[24]. خبرگزاری تسنیم، همان.
[25]. همان.
[26]. اردستانی، حسین و حسین سرخیلی، «عملکرد و تجربیات زرهی ایران در دفاع مقدس با تأکید بر زرهی سپاه»، فصلنامه نگین ایران، ش 27، زمستان 1387، ص 137.
[27]. همان، ص 140.
[28]. خبرگزاری تسنیم، همان.
[29]. همان.
[30]. خبرگزاری جمهوری اسلامی، «عملیات کربلای ۵؛ آغازی بر پایان قدرت‌نمایی عراق»، 19 دی 1401، www.irna.ir/news/84991306.
[31]. خبرگزاری تسنیم، همان.
[32]. اردستانی، حسین و حسین سرخیلی، همان، ص 147.
[33]. جعفری، فتح‌الله، همان، ص 440،441 و 445.
[34]. خبرگزاری فارس، «گام‌هایی که برای تولید تانک در ایران برداشته شد»، 3 دی 1397، www.farsnews.ir/news/13971015000824.
[35]. خبرآنلاین، «اینجا سرزمین تانک‌ها و نفربرهای سپاه پاسداران است»، 30 تیر 1399، 1412114www.khabaronline.ir/news/.
