مکان‌ها

بندر امام خمینی

مریم لطیفی
25 Views

بندر امام خمینی در منتهی‌‌الیه شمال غربی خلیج فارس در 92 کیلومتری دهانه‌ خورموسی و در جنوب استان خوزستان قرار دارد.

آب‌ و هوای‌ بندر امام خمینی گرم‌ و مرطوب‌ و پوشش‌ گیاهی‌ آن بسیار ضعیف‌ است‌.[1] مردم ساکن این بندر غیر بومی بوده و بیشتر از الیگودرز، کرمانشاه، مناطق بختیاری، شادگان، ماهشهر، هندیجان و آبادان به این منطقه کوچ کرده‌اند. زبان رایج در بندر، فارسی با لهجه آبادانی است. زبان عربی نیز در میان عرب‌های ساکن، رایج است. بیشتر مردم ساکن این بندر، مسلمان و شیعه مذهب هستند.  [2]

با انتخاب مسیر شمال به جنوب ایران در احداث خط راه‌آهن سراسری کشور در دوره رضاشاه پهلوی برای حفظ منافع انگلستان، خورموسی به عنوان نقطه پایانی آن مشخص شد. با توجه به این‌ که در خورموسی بندر وجود نداشت و تعدادی کپرنشین به ماهیگیری اشتغال داشتند، هم‌زمان، ساخت اسکله نیز آغاز شد. در سال 1305 در خورموسی یک اسکله چوبی برای پهلوگیری کشتی‌ها ساخته شد[3] و در 13 تیر 1307، شاهپور نامیده شد.[4]

 اولین کشتی در 18 آذر 1307 در بندر شاهپور پهلو گرفت که حامل ریل برای ساخت راه‌آهن سراسری بود. در سال 1310 تأسیسات اولیه بندر بنا شد. اسکله بندر شاهپور در سال‌های 1317 و 1318 توسعه یافت و برای پهلوگیری دو کشتی اقیانوس‌پیما آماده شد.[5]

اواخر سال 1319 تأسیس یک پایگاه دریایی نظامی در بندر شاهپور در دستور کار قرار گرفت و در کنار احداث ساختمان‌هایی برای پایگاه دریایی، یک حوض شناور با ظرفیت 6000  تن برای تعمیر ناوها و کشتی‌ها مستقر شد و ناوهای کرکس و شهباز نیروی دریایی ارتش وارد این بندر شدند.

 در حمله بیگانگان در 3 شهریور 1320، این بندر به تصرف انگلیس درآمد؛ در تابستان 1321، انگلیسی‌ها اداره بندر را به آمریکا واگذار کردند که کنترل آن تا سال 1324 در دست آنان بود.[6]

در سال‌های 1320 تا 1324 ساختمان اسکله‌های دیگر برای پهلوگیری سه فروند کشتی نیز به پایان رسید و اداره بندر با دو اسکله به طور رسمی شروع به کار کرد. از سال 1332 توسعه بندر شاهپور ادامه یافت. ساخت 4 اسکله (اسکله 7 تا 10) در سال 1350 و سایر اسکله‌ها نیز از سال 1353 آغاز شد.[7]

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در 26 شهریور 1358 با تصویب هیأت وزیران دولت موقت، نام شهر و بخش بندر شاهپور به بندر خمینی و در 21 مهر 1361 از بندر خمینی به بندر امام خمینی تغییر یافت.[8]

هم‌زمان با شروع جنگ تحمیلی بندر امام خمینی، پس از بندر خرمشهر بزرگترین بندر کشور بود. برخورداری این بندر از شبکه ارتباطی ریلی و زمینی، نزدیکی به تهران و مناطق مرکزی کشور، تأسیسات مدرن بارگیری، تخلیه بار و قابلیت پهلوگیری تعداد بیشتر کشتی، قرار گرفتن بر ساحل خورموسی و امکان پهلوگیری کشتی‌های اقیانوس‌پیما، آن را حائز اهمیت کرده بود.[9] با تهاجم عراق به ایران و توقف فعالیت‌های بندرهای آبادان و خرمشهر نیز بر اهمیت این بندر افزود. آمار تخلیه و بارگیری کالا در بندر امام خمینی در سال آغاز جنگ، نشان می‌دهد که این  بندر در میان بنادر کل کشور مقام اول خود را حفظ کرده است. در این سال بندر امام خمینی با تخلیه 4.106.000 تن کالا و بارگیری 258.000 تن کالا به ترتیب 69/40 درصد و 06/65 درصد سهم کشوری را به خود اختصاص داده است.[10]

عراق از ابتدای جنگ تلاش می‌کرد مانع فعالیت‌های این بندر شود. حمله هوایی و موشکی به کشتی‌های در حال تردد در خورموسی، رهاسازی مین در خورموسی[11] و بمباران تأسیسات بندر امام خمینی مهم‌ترین اقدام عراق در به تعطیلی کشاندن این بندر بود. در 23 مهر 1359 یدک‌کش «پیام» و کشتی «نوید»،‌‌[12] در 3 آبان 1360 دو کشتی تجاری ایرانی و هندی،‌‌[13] در 16 خرداد 1361 کشتی یونانی «کودلاک»،‌‌[14] در 5 تیر 1361 یک کشتی یونانی،‌‌[15] در 13 شهریور، 17 شهریور، 18 شهریور، 20 شهریور، 22 شهریور، 26 شهریور ، 27 آذر و 12 دی 1361 کشتی‌های ایرانی و خارجی که در حال تردد در خورموسی بودند مورد حمله قرار گرفتند.‌‌[16]

به منظور کاهش این حملات، از سال 1362 تصمیم گرفته شد کشتی‌هایی که از بندر بوشهر عازم بندر امام خمینی هستند یا کشتی‌هایی که قصد خروج از بندر امام خمینی را دارند به تناسب تعداد کشتی‌ها در یک دوره ده تا بیست روزه با اسکورت نظامی شامل جنگنده‌های نیروی هوایی، بالگردهای هوانیروز و شرکت نفت، ناوچه‌های نیروی دریایی ارتش، قایق‌های تندرو مسلح و یدک‌کش‌های سپاه و سایر ادوات و لوازمی که برای ایمن‌سازی عبور کشتی‌ها ضروری بود در این مسیر تردد کنند.‌‌[17] با این حال، باز هم عراق از طریق سیستم اطلاعاتی خود، از زمان حرکت کاروان‌ها اطلاع می‌یافت و به آن‌ها حمله می‌کرد. پدافند هواییِ پیش‌بینی شده برای اسکورت کاروان‌ها نیز چندان مؤثر نبود و اغلب در حرکت کاروان کشتی‌ها، تعدادی از آن‌ها مورد اصابت راکت‌های عراقی قرار می‌گرفتند.‌‌[18] از جمله در 21 شهریور 1362 کاروانی متشکل از 21 فروند کشتی که عازم بندر امام خمینی بود؛‌‌[19] در 20 مهر 1362 کاروانی متشکل از 19 فروند کشتی که قصد ترک بندر امام خمینی را داشتند؛‌‌[20] در 9 آبان 1362 کاروانی متشکل از 20 فروند کشتی تجاری که قصد ورود به بندر امام خمینی را داشتند؛‌‌[21] در 30 آبان 1362 تعداد 23 فروند کشتی تجاری که از بندر بوشهر به بندر امام خمینی می‌رفتند و 17 فروند کشتی تجاری که منتظر خروج از بندر امام خمینی بودند؛‌‌[22] در 17 آذر 1362، 5 اردیبهشت، 10 تیر ، 19 تیر و  20 مرداد 1363 نیز کاروان کشتی‌هایی که قصد ورود یا خروج از بندر امام خمینی را داشتند مورد حمله عراق قرار گرفتند.‌‌[23] تأسیسات بندری امام خمینی نیز در طول جنگ، 158 بار توسط هواپیماهای عراق بمباران شد. این حملات سبب آسیب شدید به تأسیسات و تجهیزات بندری، شهادت 12 نفر و مجروح شدن 38 نفر شد. در این حملات بیش از 50 درصد امکانات، تأسیسات و تجهیزات بندری آسیب دیدند به طوری که بعضی از تجهیزات تخلیه و بارگیری از رده خارج شدند و تعمیر، مرمت و بازسازی آن‌ها  مقرون به صرفه تشخیص داده نشد. [24]

با وجود تهدیدات عراق، بندر امام خمینی از شروع جنگ تحمیلی تا بهره‌برداری از فاز اول بندر شهید رجایی در بندرعباس در شهریور 1363 نقش مهمی در پشتیبانی از جبهه‌های جنگ و تأمین کالاهای اساسی کشور بر عهده داشت.

 با محاصره آبادان در ابتدای جنگ، تنها راه ارتباطی موجود برای پشتیبانی رزمندگان مستقر در آبادان از طریق راه آبی بندر امام خمینی به خورموسی و رودخانه بهمنشیر (چوئبده) بود که توسط لنج صورت می‌گرفت. این مسیر تا زمان احداث جاده شهید شهشهانی (وحدت) در پشتیبانی از رزمندگان حاضر در آبادان اهمیت بسیار داشت.[25] پس از شکستن حصر آبادان در 5 مهر 1360، این بندر همچنان عقبه تدارکاتی منطقه آبادان و خرمشهر بود. دو اسکله شماره 10 و 11 به این امر اختصاص یافته بودند که جابه‌جایی تدارکات، مهمات، نیروهای نظامی و ... را انجام می‌دادند. این بندر همچنین در عملیات‌های والفجر 8 و کربلای 5 یکی از بندرهای عقبه تدارکاتی رزمندگان بود.[26]

مهم‌ترین نقش بندر امام خمینی در این دوره تأمین کالاهای اساسی کشور بود. هرچه از سال اول گذشت، میزان فعالیت بندر امام خمینی با وجود تلاش‌های طاقت‌فرسای کارکنان آن، به دلیل حملات سنگین دشمن کاهش یافت و توسعه آن کمتر شد و نگاه‌ها متوجه سایر بنادر ساحلی خلیج فارس از جمله بوشهر، بندرعباس و چابهار گردید.

 بندر امام خمینی در سال‌های 1360، 1361، 1362، 1363، 1364، 1365، 1366و 1367 به ترتیب 48/22، 50/3، 69/12، 45/0، 0، 0، 0 و 17/10 درصد از بارگیری کالاهای کل کشور و 97/30، 26/21، 40/25، 90/19، 0، 0، 67/3 و 56/13 درصد از تخلیه بارهای کل کشور را برعهده داشته است. بدین ترتیب به تدریج از فعالیت‌های بندر امام خمینی کاسته شد و بندر شهید رجایی جایگزین آن گردید.[27]

با پایان جنگ، بازسازی و تعمیر اسکله‌ها، تأسیسات و تجهیزات بندر امام خمینی در دستور کار قرار گرفت[28] و در برنامه اول و دوم توسعه، تعمیرات اساسی اسکله‌های غربی و عرشه بتونی سایر اسکله‌ها آغاز شد و با ساخت انبارها و باراندازهای جدید و تأسیسات مورد نیاز برای تجارت دریایی کشور، ظرفیت بندر افزایش یافت.[29]

بندر امام خمینی در سال 1390  به منطقه ویژه اقتصادی تبدیل شد و پس از الحاق اراضی مجاور، هم اکنون با بالغ بر 11 هزار هکتار مساحت، بزرگ‌ترین منطقه ویژه اقتصادی کشور است[30] و با 38 پست اسکله به طول 7 کیلومتر، قادر به پذیرش 5/54 میلیون تن کالا در سال است.[31]

[1] . «بندر امام خمینی»، سایت دانشنامه جهان اسلام.

[2] .سایت مرجع شهرهای ایران، http://www.irancities.ir/showcity.aspx?code.

[3]- قیم، بهادر، مراکز اقتصادی خوزستان در جنگ، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1397، ص 83-82 .

[4]- قیم، بهادر، «علل اشغال نظامی منطقۀ خورموسی توسط قوای انگلستان در جنگ جهانی دوم و پیامدهای آن»، پژوهش‌های علوم تاریخی، ش 1، بهار و تابستان 1395، ص 80 .

[5]- قیم، بهادر، مراکز اقتصادی خوزستان در جنگ، ص 84-83 .

[6]- قیم، بهادر، تاریخ هشتاد ساله بندر امام خمینی، اصفهان، همای رحمت، 1388، ص 133، 149، 153 و 154.

[7]- قیم، بهادر، مراکز اقتصادی خوزستان در جنگ، ص 85- 84 .

[8]- مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، https://rc.majlis.ir/fa/law/show/105037؛ https://rc.majlis.ir/fa/law/show/106649

[9]- بختیاری، مسعود، بندر امام خمینی(ره) و سیادت دریایی، تهران، ایران سبز، 1391، ص 11، ص 13.

[10]- قیم، بهادر، مراکز اقتصادی خوزستان در جنگ، ص 347- 346.

[11]- همان، ص 347 .

[12]. صادقی‌گویا، نجاتعلی، دفاع از آبادان (دفاع از آبادان در سال اول جنگ تحمیلی)، تهران، ایران سبز، 1391، ص 61.

[13]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، آزادسازی سرزمین‌های ایران- گام دوم بستان (اوج‌گیری تروهای کور، تشکیل دولت پس از بحران)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1394، ص 309.

[14]. حبیبی، ابوالقاسم، آزادسازی خرمشهر- پایان رویای تجزیه ایران، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1379، ص 798.

[15]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، عبور از مرز- تعقیب متجاوز با عملیات رمضان، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1381، ص 73.

[16]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، عملیات مسلم بن عقیل- آزادی ارتفاعات سومار و تهدید مندلی (تصویب قطعنامه 522 شورای امنیت)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1391، ص 203، 252، 267، 295، 317، 371؛ لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، والفجر مقدماتی- دستگیری مرکزیت حزب توده و افزایش تیرگی روابط با شوروی، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1392، ص 50 ، 167.

[17]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا و ایرج همتی، روزشمار جنگ ایران و عراق- نخستین عملیات بزرگ در شمال غرب، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1396، ص39 و40.

[18]. نعمتی، یعقوب و دیگران، آماده‌سازی عملیات والفجر4- تجهیز عراق به جنگنده‌های سوپراتاندارد (تهدید ایران به بستن تنگه هرمز)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1394، ص426 .

[19]. همان.

[20]. همان، ص 1043.

[21]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، همتی، ایرج، نخستین عملیات بزرگ در شمال غرب، ص 436.

[22]. همان، ص 811-810 .

[23]. همان، ص 1035؛ یزدانفام، محمود، آغاز جنگ نفتکش‌ها- توافق غیر مستقیم برای قطع حملات به مناطق مسکونی، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1397، ص 100، 791، 875؛ نعمتی وروجنی، یعقوب و حجت‌الله کریمی،  رکود در جبهه- تحرک در دیپلماسی، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1398، ص 473. 

[24]- بختیاری، مسعود، همان، ص 12، 23.

[25]. لطف‌الله‌زادگان، علی‌رضا، هویزه، آخرین گام‌های اشغالگر- زمینگیر شدن و توقف کامل دشمن، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1373، ص 77-75 ؛ بختیاری، مسعود، همان، ص 11.

[26]- قیم، بهادر، مراکز اقتصادی خوزستان در جنگ، ص  353 – 352.

[27]- همان، ص 343، 346 ،347.

[28]. بختیاری، مسعود، همان، ص 23.

[29]- قیم، بهادر، مراکز اقتصادی خوزستان در جنگ، ص 85.

[30]- سایت بندر امام خمینی، https://bikport.pmo.ir ، «درباره بندر».

[31]- همان.