مفاهیم و اصطلاحات
بیمارستان صحرایی
محسن شیرمحمد
37 Views
بیمارستان‌های صحرایی مراکز امدادی بودند که در طول ۸ سال جنگ تحمیلی در خطوط اول جبهه احداث شدند و پزشکان و پرستاران با حضور در این مراکز، به درمان مجروحان پرداختند.
بیمارستان صحرایی مؤسسه درمانی متحرکی است که به طور معمول در ناحیه رزم،[1] یا در رابطه با بلایایی مانند زلزله در چادر یا ساختمان‌های پیش‌ساخته با سازه فلزی یا بتنی، برپا می‌شود.[2] در شرایط جنگی اهداف بیمارستان‌های صحرایی، پشتیبانی پزشکی از عملیات نظامی، آماده‌سازی مجروحان و مصدومان برای تخلیه، انتقال و اعزام سریع مجروحان، جراحی اضطراری در منطقه عملیات و اعمال مراقبت‌های ویژه پیش و پس از عمل جراحی است.[3]
سال 1345 اولین بار در ایران برای تأمین نیاز بیمارستان‌های صحرایی ارتش، 6 مجتمع بیمارستان کانکسی سیار 60 تختخوابی از خارج کشور خریداری و به لشکر ارومیه، لشکر کرمانشاه، پشتیبانی منطقه 3 تهران در پادگان حر، لشکر اهواز در ایستگاه دغاغله، دپوی پادگان دزفول و لشکر مشهد واگذار شد.[4] پس از آن در سال 1350 نیز بیمارستان 50 تختخوابی شهباز از باقی‌مانده جنگ دوم جهانی از اروپا خریداری شد.[5]
در روزهای آغازین جنگ تحمیلی، به علت کمبود بیمارستان‌های صحرایی، مجروحان بدون انجام اقدامات اولیه به بیمارستان‌های شهرها منتقل می‌شدند.[6] با ادامه جنگ، ضرورت تأسیس مراکز درمانی نزدیک به منطقه عملیات و در عین حال در منطقه امن و دور از تیررس و هجوم مکرر هوایی دشمن، بیشتر احساس شد و اواخر سال نخست جنگ، فکر ایجاد بیمارستان‌های سنگری زیرزمینی در پشت خطوط اصلی جبهه، مورد استقبال قرار گرفت.[7]
در سال ۱۳۶۰ در عملیات طریق‌القدس، اولین بیمارستان صحرایی در دفاع مقدس به صورت کانکس و چادر در منطقه سوسنگرد توسط بهداری رزمی سپاه پاسداران ساخته و به کار گرفته شد.[8] در ادامه و در 25 اسفند 1360، اندکی پیش از اجرای عملیات فتح‌المبین، بیمارستان کانکسی سیّار 50 تختخوابی لشکر 16 زرهی قزوین (ارتش) نیز با ظرفیت 10 کانکس در محل کارخانه نورد (سپنتا) در 8 کیلومتری جاده اهواز- خرمشهر مستقر شد و به درمان مجروحان پرداخت.[9]
10 اردیبهشت 1361 عملیات بیت‌المقدس (آزادسازی خرمشهر)[10] در سه محور شمالی، میانی و جنوبی انجام شد و برای هر محور، یک بیمارستان صحرایی در نظر گرفته شد. بیمارستان صحراییِ قرارگاه قدس در محور شمالی در دشت آزادگان قرار داشت. در محور میانی، بیمارستان صحراییِ قرارگاه فتح در جاده خرمشهر سمت نورد و بالاتر، حدود پادگان حمید واقع شده بود و بیمارستان صحراییِ محور جنوب نیز با ظرفیت چهار اتاق عمل و اورژانس برای قرارگاه نصر در جاده آبادان- دارخوین آماده شد. این سه بیمارستان صحراییِ در مجموع، 2 هزار مجروح را تحت عمل جراحی قرار دادند.[11]
در ادامه دفاع مقدس، برحسب ضرورت‌های موجود و با توجه به کسب تجارب پیشین و با وارد شدن یگان‌های رزمی سپاه پاسداران و جهاد سازندگی، بیمارستان‌هایی با سازه سوله‌ای که عمدتاً در زیرخاک استتار شده بودند، ایجاد شدند.[12] اولین بیمارستانی که به این شکل ساخته شد، بیمارستان صحراییِ شهید باقری در غرب دزفول بود که توسط مهندسی رزمی سپاه پاسداران در سال 1361 احداث و در عملیات والفجر مقدماتی به کار گرفته شد. این بیمارستان، زیربنایی حدود 181 متر مربع داشت. از این نوع بیمارستان‌های سوله‌ای، 13 مورد دیگر نیز طی سال‌های 1362 تا 1363 در نقاط مختلف خطوط عملیاتی ساخته شد که از جمله آنها می‌توان به بیمارستان‌های شهدا در جنوب شرق دهلران، شهید بروجردی در مهران، شیخ صله در جوانرود، شهید ردانی‌پور در مریوان، ولی‌عصر (عج) در سرپل ذهاب، چم امام حسن (ع) بین قصر شیرین و سرپل ذهاب، شهید بروجردی در بانه، شهید رادمنش در مریوان، خاتم‌الانبیا در سه‌راهی جُفیر (خوزستان)، رمضان در جاده اهواز - خرمشهر، شهید بهشتی در هویزه، ظفر در 15 کیلومتری آبادان و کربلا در 150 کیلومتری مهران اشاره کرد که در عملیات‌های والفجر 1، والفجر 4، والفجر 5، خیبر، بدر، والفجر 8 و والفجر 10 مورد استفاده قرار گرفتند.[13]
تا عملیات خیبر (1362)، بیمارستان‌های صحرایی به شکل سوله‌ای ساخته می‌شد، اما به خاطر مستحکم نبودن، فرماندهان سپاه پاسداران به این نتیجه رسیدند که باید بیمارستان‌های بتنی و مستحکم در جبهه‌ها ساخته شود و به این صورت ساختِ بیمارستان‌های بتنی از عملیات بدر آغاز شد و تا پایان جنگ هم ادامه یافت. در سال 1363 نخستین بیمارستان صحرایی بتنیِ مقاوم در زیربنایی به مساحت 1326 متر مربع در منطقه شرق هور در محور جزایر مجنون، منطقه عمومی جفیر و ابتدای جاده شهید همت به نام بیمارستان امام رضا (ع) برای پشتیبانی از نوار مرزی منطقه جفیر آغاز و پس از حدود یک سال، به بهره‌برداری رسید.[14] بیمارستان صحرایی امام رضا (ع) در عملیات بدر (19 اسفند 1363) به 11930 مجروح خدمات ارائه داد و در آن 91 عمل جراحی انجام شد.[15]
عملیات والفجر 8، 20 بهمن 1364 در منطقه فاو اجرا شد. متناسب با گستره و پیچیدگی عملیات، سازمان بهداری سپاه پاسداران، ساخت و تجهیز بیمارستان‌های صحرایی را در دستور کار قرار داد. بر این اساس، بیمارستان فاطمه‌الزهرا (س) در منطقه چویبده (بندر چوبیده کنار رودخانه بهمن‌شیر در جزیره آبادان) مورد بهره‌برداری قرار گرفت. این بیمارستان به یک شهرک شبیه بود و به طور کامل در زیرزمین قرار داشت به گو‌نه‌ای که آمبولانس کاملاً زیر زمین می‌رفت. دو بار بمباران این بیمارستان در عملیات والفجر 8 آسیب جدی به آن وارد نکرد و هیچ یک از بیماران و کادر پزشکی صدمه ندیدند. بیمارستان فاطمه‌الزهرا (س) به خاطر موقعیتی که داشت از طریق رودخانه بهمن‌شیر با قایق نیز پذیرای مجروحان بود. همچنین درمان‌های اولیه بسیاری از مصدومان شیمیایی در سایت مقابله شیمیایی این بیمارستان انجام می‌شد.[16]
بیمارستان علی ابن ابیطالب (ع) (شهید ادب) در منطقه مارد و 11 کیلومتری آبادان نیز بیمارستان صحرایی بود که با بنایی بالغ بر 2894 متر مربع توسط سپاه پاسداران ساخته شد.[17] سازه آن بتنی با پوشش خاکی بود که برای استفاده در عملیات کربلای 4 در سال ۱۳۶۵ فعالیت خود را آغاز کرد.[18] این بیمارستان در عملیات کربلای 4 با هشت اتاق عمل پذیرای 60.000 مجروح، انجام 185 عمل جراحی و در عملیات کربلای 5 پذیرای 15.207 مجروح و انجام 1970 عمل جراحی بود.[19]
یکی دیگر از بیمارستان‌های صحرایی دفاع مقدس، بیمارستان امام حسین (ع) در 35 کیلومتری خرمشهر بود که در سال 1364 توسط قرار خاتم‌الانبیا (ص) و وزارت مسکن و شهرسازی ساخته شد. فاصله این بیمارستان تا مرز عراق تنها 9700 متر بود. ساختمان اصلی بیمارستان درون تپه‌ای محصور شده و سقف هلالی شکل آن از سه لایه، اول بتنی با مقاومت زیاد، سقف دوم از جنس سرب و پس از آن لایه دیگری از جنس ماسه بادی و گل رس به قطر 5 متر تشکیل شده بود. به این ترتیب سقف بیمارستان مقاوم و قدرت تحمل بمب‌های 500 پوندی (250 کیلوگرمی) را داشت و به طور کامل هم استتار شده بود. بیمارستان امام حسین (ع) کاملاً مجهز بود و دارای 302 اتاق، 8 اتاق عمل، 25 تخت اورژانس برای مجروحین عادی و 20 تخت اورژانس برای مصدومین شیمیایی، 1450 نفر پزشک و کادر مرتبط پزشکی و 120 نفر کادر اجرایی بود.[20]
پس از پذیرش قطعنامه 598، این بیمارستان به مدت 48 ساعت به اشغال عراق درآمد که از آن زمان، آثار دو گلوله تانک بر دیوار این بیمارستان به جا مانده است.[21] پس از جنگ تحمیلی، بیمارستان امام حسین (ع) به عنوان یکی از بیمارستان‌های صحرایی دفاع مقدس، ثبت ملی شده و اکنون پس از بازسازی به موزه دفاع مقدس تبدیل گردیده است.[22]
در دوران دفاع مقدس، 48 بیمارستان صحراییِ کانکسی، سوله‌ای و بتنی در مناطق جنگی راه‌اندازی و به کار گرفته شد[23] که در بمباران آنها توسط دشمن، تعدادی از کادرهای درمانی این مراکز به شهادت رسیدند. از جمله شهدای برجسته بیمارستان‌های صحرایی می‌توان به سرهنگ دکتر احمد هجرتی اشاره کرد که در بمباران شیمیایی بیمارستان 528 سومار (ارتش) در 5 دی 1365 و در حالی که در اتاق عمل مشغول درمان مجروحان بود، به شهادت رسید.[24]
با پایان جنگ تحمیلی، به دنبال رخ دادن بلایای طبیعی، برپایی بیمارستان‌های صحرایی توسط نیروهای مسلح برای کمک‌رسانی به مصدومان در موارد متعدد در دستور کار قرار گرفت؛ زلزله بم و استقرار بیمارستان 100 تخت خوابی توسط لشکر 88 زاهدان (ارتش) در این منطقه از جمله آنهاست.[25]
[1]. طهماسبی‌پور، امیرهوشنگ، «سیر تحول بیمارستان‌های صحرایی در جنگ تحمیلی»، فصلنامه نگین ایران، ش 45، تابستان 1392، ص 5.
[2]. همان، ص 6.
[3]. همان، ص 7.
[4]. همان.
[5]. همان، ص 8.
[6]. همان.
[7]. همان، ص 10.
[8]. غنجال، علی و دیگران، «بیمارستان‌های صحرایی در دوران جنگ»، فصلنامه طب نظامی، ش 6، تابستان 1383، ص 144.
[9]. طهماسبی‌پور، امیرهوشنگ، همان، ص 10.
[10]. همان، ص 11.
[11]. همان، ص 12.
[12]. همان، ص 13.
[13]. همان،ص 14.
[14]. همان، ص 19.
[15]. همان، ص 20.
[16]. همان.
[17]. همان، ص 21.
[18]. یاحی، رسول و نوروز هاشم‌زهی، «واکاوی نقش وزارت بهداشت و درمان در جنگ تحمیلی»، دو فصلنامه علمی مطالعات دفاع مقدس و نبردهای معاصر دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین (ع)، ش 7، پاییز و زمستان 1401، ص 207
[19]. طهماسبی‌پور، امیرهوشنگ، همان، ص 21.
[20]. همان، ص 22 و 23.
[21]. همان.
[22]. خبرگزاری فارس، «بیمارستان صحرایی امام حسین (ع): شاهکاری از معماری جنگ و علم پزشکی»، 8 اردیبهشت 1403،
https://farsnews.ir/khuzestan/1714208593733016936.
[23]. طهماسبی‌پور، امیرهوشنگ، همان، ص 26.
[24]. ویکی شهید، «بیمارستان 528 صحرایی سومار»، http://wikishahid.com.
[25]. خبرگزاری ایسنا، «عملکرد ارتش در کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان بم در شبانه‌روز گذشته تشریح شد»، 8 دی 1382،https://www.isna.ir/news/8210-03863.
