مفاهیم و اصطلاحات

تجاوزات مرزی عراق قبل از جنگ

محسن شیرمحمد
8 Views

عراق قبل از آغاز رسمی جنگ علیه ایران در 31 شهریور 1359، به مدت دو سال دست به تجاوزات مرزی علیه ایران زد.

به دنبال پیروزی انقلاب اسلامی تحرکات مرزی عراق در قالب قاچاق اسلحه به داخل ایران، عبور و مرور غیر قانونی عوامل وابسته، فعالیت‌های مهندسی و بمباران‌های (تجاوزات) مرزی آغاز شد.^{‌‌[1] اولین واکنش ایران مربوط به اوایل سال 1358 است. نخستین تجاوز مرزی عراق در 13 فروردین 1358 و به دنبال پرواز یک بالگرد این کشور بر فراز شهر مهران و پاسگاه مرزی بهرام‌آباد انجام شد که به دنبال آن، طی یادداشتی ایران به عراق اعتراض کرد.‌‌[2]}

 از اوایل سال ۱۳۵۹ هواپیماها، بالگردها و تانک‌های عراقی هر روز در حوالی مرز ایران گشت می‌زدند و عملیات انجام می‌دادند و به خاک ایران تجاوز می‌کردند.^‌‌[3]

 از بهار سال ۱۳۵۹ دولت عراق اصرار داشت کشتی‌های ایرانی هنگام عبور از اروندرود، پرچم عراق را بر عرشۀ خود نصب کنند و برای کشتی‌های با پرچم ایران مزاحمت ایجاد می‌کرد.^{‌‌[4] عراق در تابستان ۱۳۵۹ به تحرکات نظامی‌ شدت بخشید و هر روز چندین عملیات نظامی در نوار مرزی ایران انجام می‌داد.‌‌[5]}

11 تا 13 شهریور 1359 درگیری‌ مرزی در نزدیکی قصر شیرین به وقوع پیوست. ایران اعلام کرد عراق با آغاز این درگیری‌ها درصدد یافتن دستاویز برای حمله به ایران است.^{‌‌[6] عراق نیز ایران را به حملات توپخانه‌ای به شهرهای مرزی عراق از جمله مندلی، زرباطیه و نفتخانه متهم کرد.[7] عراق ۱۵ شهریور 1359 در واکنش به برخوردهای مرزی، ادعا کرد ۳۵۰ کیلومتر مربع از سرزمین‌های ایران در منطقه قصر شیرین تا موسیان را که طبق قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر می‌بایست به عراق تحویل می‌شد، اشغال خواهد کرد؛‌‌[8] طبق این قرارداد ایران می‌بایست از مالکیت این مناطق در قبال استفاده از نیم اروندرود صرف نظر می‌کرد.‌‌[9]}

ارتش عراق از ۱۶ تا ۲۰ شهریور ۱۳۵۹، حملات جدی خود را در غرب کشور آغاز کرد و بخش‌هایی از سرزمین‌های مرزی ایران از جمله ارتفاعات میمک، خان لیلی و زینل کش را در قصر شیرین اشغال کرد. با اشغال ارتفاعات زینل کش در ۱۶ شهریور ۱۳۵۹، عملاً جادۀ مرزی و اصلی قصر شیرین - نفت شهر - سومار از تنگاب کهنه تا سومار تحت کنترل ارتش بعث درآمد.^{‌‌[10] همچنین جنگنده‌های عراق روز ۱۷ شهریور ۱۳۵۹ قصر شیرین را بمباران کردند؛ روز بعد نیز حریم مرز هوایی خسروی را شکستند.‌‌[11]}

 ۱۹ شهریور ۱۳۵۹ رادیو عراق اعلام کرد نیروهای مسلح این کشور حدود ۸۰ کیلومتر مربع از سرزمین‌های مورد منازعه در قصر شیرین و از جمله مناطق سیف سعد و زین‌القوس^{‌‌[12] یا زین‌الکش در جنوب قصر شیرین و نزدیک نفت‌شهر را اشغال کرده‌اند.‌‌[13] روز 23 شهریور 1359 نیز خبر داد که حدود ۱۴۰ کیلومتر مربع دیگر از مناطق نزدیک موسیان و روستاهای دیاله و هائله خدیر را به اشغال خود درآورده است.‌‌[14] هدف اصلی عراق فقط اشغال اراضی ایران نبود بلکه تسهیل عملیات نظامی عراق برای گسترش جنگ بود.‌‌[15]}

در تاریخ ۲۰ شهریور 1359 چند تانک عراق از کوه‌های آق‌داغ قصر شیرین وارد خاک ایران شدند.^{‌‌[16] در ۲۲ شهریور پاسگاه مرزی تلخاب در شمال منطقه میمک نیز به اشغال ارتش عراق درآمد. در همین روز جنگنده‌های عراق منطقه خان‌لیلی و روز بعد منطقه چگر در ایلام، روز ۲۴ شهریور روستاهای گرده نو و بیشگان در سرپل ذهاب و روز ۲۵ شهریور روستای بابا هادی در قصر شیرین را بمباران کردند.‌‌[17]}

ایران در واکنش به تجاوزات مرزی عراق به مجامع بین‌المللی اعتراض کرد و به مقابله محدود با تجاوزات عراق^{‌‌[18] و بمباران برخی مراکز تجمع نظامی داخل خاک عراق پرداخت. از جمله این واکنش‌ها، حمله جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش ایران به واحدهای زرهی عراق در زرباطیه در خاک عراق و نزدیک مهران در ۲۷ شهریور ۱۳۵۹ بود. طی این حمله، یک فروند هواپیما اف-5 ایران‌‌[19] مورد اصابت موشک‌های عراق قرار گرفت و ستوان‌یکم خلبان حسین لشکری به اسارت رژیم بعث درآمد.‌‌[20]}

26 شهریور 1359، عراق با لغو یک‌طرفه قرارداد 1975 الجزایر، ادعا کرد ایران قرارداد الجزایر را پیش از این نقض کرده و شط‌العرب (اروندرود) یک رودخانه تماماً عراقی است. هنگامی که ایران تقاضای عراق مبنی بر سپردن هدایت کشتی‌های ایرانی به ملوانان عراقی در اروندرود را رد کرد، درگیری سنگینی در امتداد این آبراه آغاز شد. در درگیری‌های ۲۸ شهریور 1359، ایران ۲ جنگنده اف -4 خود را از دست داد.^‌‌[21]

همچنین قبل از آغاز رسمی جنگ تحمیلی در 31 شهریور 1359، درگیری‌های مسلحانه ضدانقلاب با پشتیبانی عراق، در استان‌های آذربایجان غربی و کردستان در جریان بود. این درگیری‌ها بخشی از توان نیروهای مسلح ایران را به خود مشغول کرده بود.^‌‌[22]

تهاجمات مرزی عراق قبل از حمله سراسری، می‌توانست تمرینی برای آمادگی ارتش این کشور برای حمله به ایران باشد؛ البته احتمالاً عراق هدف دیگری نیز داشت و آن تلاش حکومت بعث برای وادار کردن ایران به آغاز جنگ بود.^‌‌[23]

وزارت امورخارجه ایران تا 31 شهریور 1359، 53 اعتراضیه به دولت عراق ارسال کرد.^{‌‌[24] از 637 مورد تجاوزات مرزی عراق قبل از آغاز رسمی جنگ تحمیلی، 130 مورد تجاوز هوایی، 17 مورد دریایی و 490 مورد زمینی بود.‌‌[25] ایران در مجموع، ۴۸۰ مورد تجاوز مرزی زمینی و ۱۵۰ مورد تجاوز مرزی هوایی حکومت بعث را قبل از آغاز رسمی جنگ به سازمان ملل گزارش داد.‌‌[26] 84 فقره از تجاوزات مرزی، در سال 1358 و بقیه در شش‌ماهه اول سال 1359 انجام گرفت. برخوردهای مرزی دو کشور در غرب ایران غالباً در منطقه مرزی استان کرمانشاه و ایلام و مرکز عمومی برخوردها در منطقه مرزی قصر شیرین بود،؛ در منطقه مرزی جنوب نیز این تجاوزات از دهلران تا دهانه فاو انجام می‌گرفت.‌‌[27]}

 طی تجاوزات مرزی قبل از آغاز رسمی جنگ، ۱۰۵ نفر از ایرانیان به شهادت رسیدند و ۵۴۸ نفر زخمی و ۱۱۹ نفر اسیر شدند،^{‌‌[28] همچنین ۱۵۰ کیلومتر مربع از سرزمین‌های ایران نیز پیش از آغاز رسمی جنگ تحمیلی به اشغال عراق درآمد.‌‌[29]}

---

^[1]. درویشی، فرهاد و دیگران، تجزیه ‌و تحلیل جنگ ایران و عراق - ریشه‌های تهاجم، ج 1، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1378، ص 136.

^[2]. نخعی، هادی و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق (جنگ‌نامه اول: پیدایش نظام جدید)، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1375، ص 558.

^[3]. علائی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 1، تهران، مرز و بوم، 1391، ص 179.

^[4]. همان.

^[5]. همان.

^[6]. کوردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن - جنگ ایران و عراق، ج 1، ترجمه حسین یکتا، تهران، نشر مرزوبوم، 1389، ص92.

^[7]. همان، ص93.

^[8]. همان.

^[9]. خبرگزاری ایسنا، «میمک؛ از ضربت ذوالفقار تا نصر 6»، 9 دی 1395، www.isna.ir/news/ilam-33949.

^[10]. علائی، حسین، همان، ص 180.

^[11]. همان.

^[12]. کوردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، همان، ص 93.

^[13]. دانشنامه عمومی آبادیس، میمک، www.abadis.ir/fatofa/%D9%85%DB%8C%D9%85%DA%A9.

^[14]. کوردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، همان.

^[15]. علائی، حسین، همان، ص 180.

^[16]. همان.

^[17]. همان، ص 181.

^[18]. همان، ص 182.

^[19]. همان، ص 181.

^[20]. همان، ص 182.

^[21]. کوردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، همان، ص 93 و 94.

^[22]. علائی، حسین، همان، ص 182.

^[23]. همان.

^[24].تراب زمزمی، عبدالمجید، جنگ ایران و عراق، ترجمه مژگان نژند، تهران، سفیر، 1368، ص 21.

^[25]. حسینی، سیدیعقوب، تاریخ نظامی جنگ تحمیلی تا 31 شهریور 1359 - برخوردهای مرزی قبل از جنگ، ج 2، تهران، نشر آجا، 1387، ص 63 و 65.

^[26]. علائی، حسین، همان، ص 181.

^[27]. حسینی، سیدیعقوب، همان، ص 63 و 64.

^[28]. علائی، حسین، همان، ص 182.

^[29]. همان، ص 180.