جنگ‌افزار و تجهیزات
خودرو زرهی
محسن شیرمحمد
6 Views
نفربرهای زرهی از جمله تجهیزات نظامی مهم در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بود.
جابجایی نیروهای پیاده در سطح میدان نبرد و سرعت در این کار، می‌تواند سرنوشت یک جنگ را تعیین کند. انتقال سریع و مطمئن نیروها در محیطی که انواع گلوله‌ها، راکت‌ها و خمپاره‌ها در حال اصابت به اطراف هستند، حائز اهمیت است و همین سبب ساخت نفربرها و خودروهای زرهی شد.[1] خودرو یا نفربر زرهی یک خودروی چرخ‌دار یا شنی‌دار با بدنه زرهی و بدون جنگ‌افزار عمده بر روی آن است که برای رزم، عملیات تأمینی و حمل بار به کار می‌رود.[2] این نفربر به دلیل داشتن پوشش مقاوم در برابر گلوله‌ها یا داشتن زره‌های واکنشی انفجاری برای کاهش خطرات موشک ضد زره، هم از آسیب دیدن نیروهای داخل نفربر جلوگیری می‌کند و هم سرعت جابجایی در میدان نبرد را بالا می‌برد.[3]
ورود خودروهای زرهی و تشکیل یگان‌های زرهی در ارتش ایران به سال 1313 بازمی‌گردد. در این سال 2 گردان ارابه جنگی که هر یک دارای یک اسوران (یگان) زره‌پوش بودند، در لشکر 1 و 2 مرکز تشکیل شد. در سال 1328 نیز 20 دستگاه زره‌پوش توسط دولت آمریکا به ایران واگذار شد و به دنبال آن در سال‌های 1331 و 1332 یک گردان ارابه جنگی در لشکر 1 پیاده مرکز در باغ شاه (تهران) و یک گردان در لشکر 2 مرکز در عشرت‌آباد (تهران) تشکیل شد. به تدریج لشکرهای زرهی ارتش شامل تعدادی گردان‌های زرهی و سوار زرهی نیز سازمان‌دهی شدند.[4]
در سال 1359 و در آستانه جنگ تحمیلی، ارتش ایران دارای 1075 خودروی زرهی،[5] از جمله 500 دستگاه انواع بی.تی.آر (ساخت شوروی) و 325 ام.113 (ساخت شوروی)[6] و عراق نیز دارای 2500 دستگاه[7] از جمله 200 بی.ام.پی-1 و انواع بی.تی.آر بود.[8]
الگوی استفاده از خودروهای زرهی در جنگ عراق علیه ایران نیز تا حدودی شبیه به الگوهای به کار رفته در جنگ تانک‌ها بود. عراق بخش عمده‌ای از نفربرهای خود را در آغاز جنگ به میدان آورد، اما در استفاده از آن‌ها در پیشروی‌ها ناکام بود و برای اجتناب از تلفات سنگین ناچار شد نیروهایش را از این خودروها پیاده کند. عملکرد ایران در استفاده از خودروهای زرهی‌اش اندکی بهتر بود اما از دست‌یابی به بسیاری از خودروهای زرهی جدید محروم بود. البته عملکرد هیچ یک از دو طرف در نبرد یا تحرک و پیشروی با خودروهای زرهی بهتر از جنگ تانک نبود.[9]
هر دو طرف در طول جنگ کوشیدند قدرت آتششان را افزایش دهند. برای این کار تیربارهای بیشتر و موشک‌های هدایت‌شونده ضد تانک بر روی خودروهای زرهی نصب کردند و برخی از آن‌ها را به گونه‌ای اصلاح کردند که قابلیت شلیک خمپاره هم داشته باشند. هر دو طرف به طور فزاینده‌ای از خودروهای زرهی برای مقاصد تدارکاتی و پشتیبانی، مانند خودروهای فرماندهی و آمبولانس برای مقابله با بهبود قدرت آتش توپخانه طرف دیگر استفاده کردند. علاوه بر این، عراق زره محافظ نفربرهای بی.ام.پی-1 خود را که در مقابل آر.پی.جی و موشک‌های ضد تانک ایران آسیب‌پذیر بود، بهبود بخشید و تعدادی از آن‌ها را با صفحات فلزی با قطر ٣٥ تا ٤٠ میلی‌متر و حاشیه‌های جانبی آن‌ها را با ترکیبی از لاستیک و فولاد تقویت کرد. خودروهای زرهی و از جمله بی.ام.پی-1 همچون سنگر فرماندهی متحرک برای فرماندهان نیروهای پیاده وسیله مؤثری بود که فرماندهان واحدهای پیاده را در برابر ترکش‌های توپ و خمپاره محافظت می‌کرد.[10]
در سال‌های ابتدایی جنگ تحمیلی، جابه‌جایی نیروها از عقبه تا نقطه رهایی برای حمله به خطوط دشمن عمدتاً به صورت پیاده انجام می‌شد. در برخی عملیات‌ها این پیاده‌روی‌ها ۲۰ تا ۳۰ کیلومتر طول می‌کشید و رزمندگان پیش از آغاز درگیری، به شدت خسته و فرسوده می‌شدند. این مسئله توان رزمی نیروها را در لحظه ورود به میدان نبرد کاهش می‌داد. از عملیات رمضان (تیر ۱۳۶۱) به بعد، فرماندهان تصمیم گرفتند برای حفظ انرژی نیروها، انتقال تا خط درگیری، با نفربرهای زرهی انجام شود. یکی از نکات مهم در جنگ تحمیلی به ویژه پس از عملیات رمضان، استفاده از خودروهای زرهی برای انتقال نیروها به خطوط پدافندی دوم و سوم دشمن پس از شکستن خط اول بود. در صورتی‌که یگان‌های سپاه پاسداران نفربرهای زرهی داشتند، به خوبی می‌توانستند نیروهای خود را به خطوط بعدی دشمن نزدیک کنند و با این اقدام از فرسودگی نیروها در راه‌پیمایی‌هایی طولانی به سمت خطوط دشمن جلوگیری کنند. به همین دلیل بیشترین تلاش فرماندهان سپاه پاسداران به اتخاذ تدابیر مناسب در به کارگیری نفربر خشایار معطوف شد.[11]
نفربر زرهی خشایار در عملیات آبی- خاکی خیبر (اسفند 1362)، تحرک بالایی در مناطق جنگی داشت و تنها وسیله‌ای بود که می‌توانست پل‌های شناور را حمل کند تا به هم اتصال پیدا کنند.[12]
در عملیات والفجر 8 در بهمن 1364 و تصرف فاو نیز،[13] نفربرهای خشایار با توجه به امکانات حرکت شناوری خود در آب، از اروندرود عبور داده شدند. آن‌ها با توجه به باتلاقی بودن منطقه در ترابری نیرو و آمادرسانی مؤثر بودند.[14]
در سال 1364 ایران (ارتش و سپاه پاسداران) بین 700 تا 950 دستگاه نفربر زرهی عملیاتی داشت[15] در حالی که این تعداد برای عراق، 3 هزار دستگاه بود.[16]
در عملیات کربلای 5 (دی 1365)، استعداد زرهی سپاه پاسداران 1700 دستگاه تانک و نفربر بود که بیشتر آن‌ها نیز غنیمتی بودند.[17] در این عملیات، لشکر ۱۹ فجر و لشکر ۱۴ امام حسین (ع) سپاه پاسداران با به کارگیری نفربرهای آبی - خاکی خشایار در شب عملیات، با عبور از روی آب‌گرفتگی موجود در ضلع جنوبی و شرقی منطقه، همزمان با شکستن خط پدافندی دشمن، نیروهای پیاده خود را انتقال دادند. در این عملیات همانند کربلای ۴، نفربرهای خشایار برای نیروهای پیاده و فرماندهان آن‌ها بسیار مؤثر بود و توان و روحیه نیروهای پیاده بدون دادن تلفات زیر آتش دشمن، حفظ شده و در پوشش حفاظ زرهی بدون خستگی و با آسودگی خاطر به محل مأموریت خود می‌رسیدند.[18]
در سال آخر جنگ و به دنبال حملات عراق تعداد زیادی از تجهیزات زرهی از جمله 500 تانک و نفربر زرهی ارتش ایران به دست عراق افتاد. به عنوان نمونه در 21 تیر 1367، ارتش عراق به مواضع لشکر 21 حمزه در منطقه زبیدات و شرهانی (خوزستان) و مواضع لشکر 77 خراسان (ارتش) در فکه (خوزستان) حمله کرد و تجهیزات مختلفی از جمله 60 نفربر زرهی را با خود برد.[19] البته در هشت سال جنگ تحمیلی، تعدادی از نفربرهای زرهی ارتش عراق و از جمله 250 نفربر بی.ام.پی-1 نیز به غنیمت ایران درآمد.[20]
در ایران از سال 1365 فعالیت در زمینه ساخت و تعمیر نفربرهای زرهی با تعمیر تعدادی از نفربرهای موجود در نیروهای مسلح آغاز شد و این فعالیت به تدریج منجر به تولید و آزمایش نخستین نفربر ایرانی در سال 1367 و تحویل آن به نیروهای مسلح در سال 1369 شد. در نهایت تلاش‌های صنایع دفاعی کشور در زمینه تولید نفربرها و خودروهای زرهی منجر به تولید نفربرهایی چون براق، بی.ام.پی-2، رخش و توفان شد.[21]
[1]. خبرگزاری فارس، «از براق تا طوفان؛ خودروهای زرهی که در ایران ساخته شدند»، 3 بهمن 1397، www.farsnews.ir/news/.
[2]. رستمی، محمود، فرهنگ واژه‌های نظامی، تهران، ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران، چ دوم، 1386، ص 394 و 841.
[3]. خبرگزاری فارس، همان.
[4]. رفیعی، علی و دیگران، «ارزیابی میزان چابک‌سازی تیپ‌های مستقل زرهی در طرح ثامن نیروی زمینی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه علوم و فنون نظامی، ش 55، بهار 1400، ص 152 و 153.
[5]. کردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، درس‌های جنگ مدرن - جنگ ایران و عراق، ج 1، ترجمه حسین یکتا، نشر مرزوبوم، 1389، ص 135.
[6]. همان، ص 145.
[7]. همان، ص 135.
[8]. همان، ص 156.
[9]. کردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، همان، ج 2، ص 339.
[10]. همان، ص 340.
[11]. سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس، «عملیات کربلای پنج، عبور از بحران ناکامی در عملیات سرنوشت‌ساز»، www.defadocs.ir.
[12]. خبرگزاری تسنیم، 1398/08/01/2125982 www.tasnimnews.com/fa/news/.
[13]. اردستانی، حسین و حسین سرخیلی، «عملکرد و تجربیات زرهی ایران در دفاع مقدس با تأکید بر زرهی سپاه»، فصلنامه نگین ایران، ش 27، زمستان 1387، ص 136.
[14]. همان، ص 140.
[15]. کردزمن، آنتونی و آبراهام واگنر، همان، ج 2، ص 331
[16]. همان، ص 332.
[17]. خبرگزاری تسنیم، همان.
[18]. اردستانی، حسین و حسین سرخیلی، همان، ص 147.
[19]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 2، تهران، مرزوبوم، 1391، ص 455 و 456.
[20]. جعفری، فتح‌الله، چنانه - خودنگاشت فتح‌الله جعفری، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1402، ص 440،441.
[21]. خبرگزاری فارس، همان.
