مفاهیم و اصطلاحات

قطعنامه 612 شورای امنیت

سجاد نادری‌پور
11 Views

قطعنامه 612 شورای امنیت سازمان ملل متحد، 19 اردیبهشت 1367 پس از ارائه گزارش هیئت اعزامی دبیرکل برای بررسی ادعای کاربرد سلاح‌های شیمیایی در منازعه میان ایران و عراق صادر شد.

با آغاز جنگ تحمیلی و با وجود ممنوعیت بین‌المللی استفاده از سلاح‌های شیمیایی در جنگ، عراق بارها در تهاجم به ایران این تسلیحات را به‌ کار برد و سبب شهادت یا مجروح شدن بیش از 100 هزار نفر از نظامیان و غیر نظامیان ایران شد.[1]

بعد از تداوم حملات شیمیایی عراق در سال‌های ابتدایی جنگ، ایران در آبان 1362 جزواتی رنگی از تصویرهای قربانیان سلاح‌های شیمیایی در بیمارستان‌های تهران را در اروپای غربی توزیع کرد. با وجود تلاش‌های ایران برای جلب توجه افکار عمومی نسبت به حملات شیمیایی عراق، این اقدامات سروصدای زیادی در غرب ایجاد نکرد تا در اسفند همان سال، ایران دست‌کم پنجاه نفر از مجروحین شیمیایی را به بیمارستان‌های انگلستان، بلژیک، اتریش، سوئیس و سوئد اعزام کرد تا بتواند نتیجه حملات شیمیایی عراق را به معرض نمایش بگذارد. به ‌رغم وجود شواهد آشکار مبنی بر استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی علیه ایران و تلاش‌های بسیار برای آشکار کردن حملات عراق، سازمان‌های بین‌المللی حاضر به واکنش به این اقدام نشدند و همین وضعیت، صدام و دیگر تصمیم‌گیرندگان ارشد عراق را نسبت به گسترش حملات شیمیایی جری‌تر کرد.[2]

در طول سال‌های جنگ، اقدامات دیپلماتیک ایران برای محکومیت استفاده از سلاح‌های جنگی در عراق، نتایج محدودی نیز با خود به همراه داشت.

11 اسفند 1362، سازمان ملل به بررسی ادعاهای ایران پرداخت و دبیرکل سازمان ملل، خاویر پرز دکوئیار، تیمی متشکل از کارشناسان استرالیایی، اسپانیایی، سوئدی و سوئیسی به منطقه اعزام کرد. گروه اعزامی شش روز در ایران مناطقی مانند اهواز را که سلاح‌های شیمیایی در آنها استفاده شده بود، بازرسی و نمونه‌برداری کردند. این گروه پس از پایان فعالیت‌های خود گزارش مشترکی با شورای امنیت سازمان منتشر کردند. این گزارش که در 6 فروردین 1363 ارائه شد، اعلام کرد سلاح‌های شیمیایی در مناطق بررسی شده از سوی کارشناسان به صورت بمب‌های هوایی استفاده شده و انواع عوامل شیمیایی به‌ کار رفته، گاز خردل و گاز اعصاب تابون است.[3]

به‌ دنبال انتشار این گزارش، انگلستان، آمریکا، فرانسه و ژاپن، فروش هرگونه مواد اولیه را که در تولید گاز خردل و گاز اعصاب کاربرد داشتند به عراق ممنوع کردند. استرالیا نیز در ادامه به این تحریم پیوست.[4]

با وجود این، عراق همچنان در موارد مختلفی چون عملیات بدر (1363)، والفجر 8 (1364)، کربلای 6 (1365) و نصر 4 (1366)،[5] به شکل گسترده‌ از انواع سلاح‌های شیمیایی استفاده کرد، اما اوج استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی، 25 اسفند 1366 است. در این روز، در حالی‌ که نیروهای سپاه پاسداران، سومین مرحله از عملیات والفجر 10 را در منطقه حلبچه در داخل خاک عراق اجرا می‌کردند، عراق که از رویارویی با رزمندگان باز مانده بود و بسیاری از نیروهایش به محاصره درآمده بودند، حلبچه و مناطق آن را بمباران شیمیایی کرد. این امر به کشته و مجروح شدن چند ده‌هزار نفر از مردم عراقی این مناطق انجامید.[6]

با دعوت جمهوری اسلامی، اولین گروه خبرنگاران رسانه‌های خارجی چهار روز پس از بمباران حلبچه در منطقه حاضر شدند، اما مسئولین ایران از روز اول فروردین 1367 برای جلب نظر مجامع جهانی و نهادهای بین‌المللی نسبت به فاجعه انسانی بزرگی که هنوز ابعاد آن پنهان مانده بود، تلاش همه‌جانبه‌ای آغاز کردند. مکاتبات مسئولین ایران با همتایان خود در سایر کشورها و ارسال فیلم‌های تهیه شده از بمباران شیمیایی حلبچه برای آنان، در انعکاس فاجعه مؤثر واقع شد؛ همزمان نیز ایران خواستار کمک جهانی برای مداوای مصدومین شیمیایی گردید.[7]

27 اسفند 1366، جانشین نمایندگی دائم ایران در سازمان ملل، در نامه‌ای خطاب به دبیرکل، با اشاره به حملات شیمیایی گسترده عراق به حلبچه، از این سازمان درخواست کرد عراق را وادار سازد تا از استفاده مداوم از تسلیحات شیمیایی پرهیز کند، در غیر این‌ صورت، ایران اقدامات تلافی‌جویانه را مورد ملاحظه قرار خواهد داد.[8]

ایران همچنین در اول فروردین 1367، از دبیرکل درخواست کرد تا با اعزام تیم کارشناسان تسلیحات شیمیایی به منطقه، در خصوص گسترش جنایات عراق و گزارش به جامعه بین‌المللی تحقیق کند.[9]

به موازات تلاش‌های دیپلماتیک، ایران با ارائه گزارش از وضعیت وخیم مجروحان حملات شیمیایی عراق،[10] اعلام عزای عمومی[11] و نامه‌نگاری مقامات سیاسی کشور با سازمان ملل،[12] توانست برخی کشورها را با خود همراه کند، به شکلی که ژاپن[13] و آرژانتین،[14] با ارسال نامه‌هایی به دبیرکل سازمان ملل، حملات شیمیایی عراق را محکوم کردند.

16 فروردین 1367، وزیر امور خارجه ایران در نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل، با انتقاد از عملکرد جانبدارانه این سازمان، با اشاره به نتایج تحقیقات هیأت اعزامی به مناطق جنگی اعلام کرد لازم است نتایج تحقیقات دبیرکل به تصمیم الزام‌آور و اجباری در مورد ممنوعیت استفاده از تسلیحات شیمیایی منجر شود و ضروری است طرفین خودشان را موظف بدانند چنین تصمیم الزام‌آوری را اجابت کنند.[15]

5 اردیبهشت 1367، هیئت اعزامی به مناطق جنگی ایران و عراق، در گزارشی مفصل، استفاده از سلاح شیمیایی توسط عراق را تأیید کرد.[16] در ادامه، روز 16 اردیبهشت 1367، جمهوری فدرال آلمان، ایتالیا و ژاپن طرح قطعنامه 612 را به شورای امنیت ارائه دادند و در نهایت، این قطعنامه در جلسه روز 19 اردیبهشت 1367 شورای امنیت، به اتفاق آرا به تصویب رسید:

«شورای امنیت،

با بررسی گزارش 25 آوریل 1988 (S/19823)هیئت نمایندگی اعزامی دبیرکل برای بررسی ادعای کاربرد سلاح‌های شیمیایی در منازعه میان جمهوری اسلامی ایران و عراق،

با نگرانی از نتیجه‌گیری هیئت مبنی بر اینکه کاربرد سلاح‌های شیمیایی در منازعه حتی در مقیاس گسترده‌تر از قبل ادامه دارد،

1. بر الزام فوری رعایت دقیق مفاد پروتکل ممنوعیت استفاده از گازهای خفه‌کننده، سمی، سایر گازها و نیز جنگ‌افزارهای میکروبی در جنگ که در 17 ژوئیه 1925 در ژنو امضا شده است، تأکید می‌کند؛

2. استفاده از سلاح‌های شیمیایی را در منازعه میان ایران و عراق که مغایر با پروتکل ژنو است به ‌شدت محکوم می‌نماید؛

3. از هر دو طرف انتظار دارد که طبق تعهداتشان نسبت به پروتکل ژنو از کاربرد سلاح‌های شیمیایی خودداری کنند؛

4. از تمامی کشورها درخواست می‌گردد که به ادامه اقدامات نظارتی و کنترل شدید بر صدور تولیدات مواد شیمیایی که در ساخت سلاح‌های شیمیایی کاربرد دارد، بیفزایند؛

5. تصمیم دارد موضوع همچنان تحت بررسی بوده و عزم خود را برای اجرای این قطعنامه اعلام می‌نماید».[17]

نکته مهم و مثبت این قطعنامه این است که شورای امنیت برای اولین ‌بار موضوع کاربرد سلاح‌های شیمیایی را کاملاً مستقل از مسئله جنگ مورد بررسی قرار داده و به این مسئله جدای از سایر مسائل رسیدگی کرده بود که این امر برای جمهوری اسلامی ایران پیروزی عمده‌ای به حساب می‌آمد.[18]

بی‌توجهی عراق به مفاد قطعنامه 612 و استمرار استفاده از سلاح‌های شیمیایی علیه ایران، موجب شد تا چند ماه بعد، شورای امنیت قطعنامه صریح‌تری علیه این کشور صادر کند و برای اولین ‌بار از عراق به ‌عنوان طرف استفاده‌کننده از سلاح شیمیایی نام ببرد.

[1]. ناظری، زهرا، «گزارش آیین رونمایی از کتاب رابطة زهرآگین آمریکا، عراق و بمباران شیمیایی حلبچه»، فصلنامه نگین ایران، سال دوازدهم، ش 47، زمستان 1392، ص 177.

[2]. جاوید، علی، «کاربرد سلاح‌های شیمیایی در جنگ ایران و عراق»، ترجمه پریسا کریمی‌نیا، فصلنامه نگین ایران، سال دوم، بهار 1383، ش 8، ص 62.

[3].همان، ص 63 ؛ خرمی، محمدعلی، جنگ ایران و عراق در اسناد سازمان ملل، ج 3، تهران، مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1387، ص 79.

[4]. جاوید، علی، همان، ص 63.

[5]. یکتا، حسین، «کاربرد سلاح‌های شیمیایی در جنگ ایران و عراق»، فصلنامه نگین ایران، سال دوم، تابستان1382، ش 5، ص 59-54.

[6]. ایزدی، یدالله، «بمباران شیمیایی حلبچه؛ تکرار فاجعه هیروشیما»، فصلنامه نگین ایران، سال دوازدهم، 1392، ش 44، ص5.

[7]. همان، ص 6.

[8]. خرمی، محمدعلی، جنگ ایران و عراق در اسناد سازمان ملل، ج 8، تهران، مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1387، ص 120.

[9]. همان، ص 133.

[10]. همان، ص 135.

[11]. همان، ص 140.

[12]. همان، ص 148 و 224.

[13]. همان، ص 153.

[14]. همان، ص 179.

[15]. همان، ص 163.

[16]. همان، ص 205.

[17]. همان، ص 246 و 249.

[18]. سوداگر، احمد، جنگ و قطعنامه‌های سازمان ملل متحد، قم، ولاء منتظر، 1391، ص 174 و 175.