مفاهیم و اصطلاحات
اعلان جنگ
محسن شیرمحمد
228 Views
صدام حسین روز 31 شهریور 1359، با یک حمله گسترده و سراسری به ایران حمله کرد و جنگ تحمیلی هشت ساله عراق علیه ایران آغاز شد.
از خرداد 1358که صدام حسین به ریاست جمهوری عراق رسید، اقدامات آشکار این کشور علیه جمهوری اسلامی آغاز شد که به منظور کسب آمادگی و ایجاد زمینه لازم برای یک جنگ گسترده علیه ایران بود. عراق روز 18 فروردین 1359 اعلام کرد ایران باید از سه جزیره تنب بزرگ و کوچک و ابوموسی خارج شود.[1] در پی این موضع‌گیری‌ها، تحرکات مرزی ارتش عراق نیز افزایش یافت.[2] همچنین سازمان رزم و توان ارتش عراق نیز توسعه یافت.[3]
عراق با همکاری سرویس‌های اطلاعاتی غرب و شرق (شوروی، فرانسه، یوگسلاوی، ایتالیا، آلمان غربی)،[4] اطلاعات زیادی در مورد وضعیت نیروهای مسلح ایران کسب کرد و به این تحلیل رسید که ایران توان لازم برای ورود به یک جنگ گسترده را ندارد و تعارضات سیاسی مسئولین آن که ناشی از نوپا بودن نظام سیاسی آن است، مانع از حضور یکپارچه مردمی خواهد شد و نخواهد توانست مقابل نیروهای نظامی عراق ایستادگی کند.[5] صدام فکر می‌کرد ایران را ظرف چند روز اشغال خواهد کرد و متناسب با پیش‌بینی پیروزی در یک جنگ سریع، مرز ایران و عراق را به سه جبهه جنوبی، میانی و شمالی تقسیم کرد؛ البته تلاش اصلی او در جبهه جنوبی بود.[6] در این اوضاع و احوال نظام جمهوری اسلامی ایران هم که هنوز مدت چندانی از استقرار آن نگذشته بود، با بحران‌های عمده سیاسی، اقتصادی و نظامی روبرو بود.
رویارویی انقلاب اسلامی با جهان غرب، به دنبال تسخیر سفارت آمریکا تشدید شده بود؛ بلوکه شدن دارایی‌های ایران در آمریکا و اروپا، کاهش فروش نفت، قطع ارسال تجهیزات، قطعات و مهمات نظامی به ایران از هر دو بلوک شرق و غرب از پیامدهای این تشدید بود. علاوه بر این، بحران‌های داخلی اعم از مسائل اقتصادی و سیاسی و به ویژه درگیری‌های نظامی تجزیه‌طلبانه در مناطقی چون کردستان، گنبد و خوزستان در پی تضعیف ایران بود.[7]
سازمان و توان نظامی ارتش ایران نیز بعد از قطع وابستگی به غرب، به ویژه آمریکا و با اجرای برخی طرح‌های ابتدایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی مانند فرستادن همه نیروهای نظامی به زادگاه یا محل اقامت دلخواه خود و همچنین کاهش مدت دوره سربازی، تضعیف شده بود.
مجموع این موارد، حاکمان بعثی عراق را متقاعد کرده بود که این کشور در عرض چند روز خوزستان ایران را اشغال خواهد کرد و جنگ را پایان خواهد بخشید.[8] بر اساس این تحلیل‌ها، صدام روز 26 شهریور 1359 به بهانه متضرر شدن کشورش از قرارداد 1975 الجزایر، این قرارداد را باطل اعلام و پنج روز بعد جنگ تحمیلی علیه ایران را آغاز کرد.[9]
عراق سه هدف عمده را در تحمیل جنگ به ایران دنبال می‌کرد: به دست آوردن حاکمیت کامل بر اروندرود و حل‌وفصل دعاوی مرزی طرفین به نفع خود، تجزیه استان خوزستان از ایران و تضعیف ایران به منظور سقوط نظام جمهوری اسلامی.[10]
برای حمله به ایران، طراحان و مشاوران نظامی عراق راهبرد جنگ سریع را انتخاب کردند. در این راهبرد، هیچ عاملی که منجر به کندی حرکت نظامی شود، پذیرفته نیست و هر عامل طولانی کننده جنگ، شکست آن را در پی خواهد داشت.[11]
ساعت 11 صبح روز 31 شهریور 1359 در پی شلیک نمادین یک گلوله تانک تی-72 در پادگان بعقوبه توسط صدام حسین به سمت مرزهای ایران، عملاً جنگ تحمیلی عراق علیه ایران آغاز شد. مواضع نظامی و تأسیسات غیر نظامی ایران در نزدیکی مرز (1200 کیلومتر مرز، از حاج عمران در شمال تا خرمشهر و اروندکنار در جنوب)، زیر آتش سنگین نیروهای بعث قرار گرفت و حملات هوایی نیز آغاز شد.[12]
طبق طرح عراق، عملیات هوایی از شش پایگاه و در میانه روز انجام شد تا خلبانان عراقی با پرواز در ارتفاع پایین و عبور از بین کوهستان‌ها، بتوانند خود را از دید رادارها پنهان کنند. خلبانان عراقی برای پرواز شبانه آموزش ندیده بودند و برای حمله هماهنگ در سپیده‌دم نیز باید شبانه به پرواز درمی‌آمدند که به دلیل نبود سامانه‌های ناوبری زمینی در هواپیماهای روسی، میسر نبود.[13] به دلیل بعد مسافت نیز، هواپیماها به جای حمل بمب بیشتر، سوخت بیشتری حمل می‌کردند.[14] بر اساس این طرح، رأس ساعت 12 روز 31 شهریور 1359، 192 فروند هواپیمای جنگنده میگ، سوخو و بمب‌افکن توپولف در دسته‌های چهار و شش‌تایی حمله خود را[15] به طرف 10 پایگاه هوایی و فرودگاه ایران آغاز کردند. همزمان نیز فرماندهی کل نیروهای مسلح عراق اطلاعیه‌ای صادر کرد و این حمله را پاسخ فراگیر نامید.[16]
نیروی هوایی عراق از ساعت 30/13 تا شامگاه روز 31 شهریور، با حملات سنگین خود ، پایگاه‌های نظامی و غیر نظامی ایران شامل فرودگاه مهرآباد و پایگاه یکم شکاری تهران، فرودگاه و پایگاه هوایی شیراز، فرودگاه بوشهر، فرودگاه همدان، فرودگاه اصفهان، فرودگاه اهواز، فرودگاه امیدیه، کارخانه قند شهرکرد و کارخانه سیمان اصفهان، پایگاه هوایی تبریز، فرودگاه ارومیه، فرودگاه کرمانشاه و مناطقی از سقز، بانه، مریوان و تأسیسات نفت دهلران، آمادگاه مهمات و پایگاه هوایی دزفول و شهرهای خرمشهر، آبادان و دزفول و فرودگاه سنندج را آماج بمباران‌های سنگین خود قرار داد.[17] عصر 31 شهریور 1359، چهار پایگاه تبریز، شهید نوژه (همدان)، وحدتی (دزفول) و بوشهر دوباره بمباران شدند.[18] در مجموع 250 سورتی پرواز بمباران به وسیله نیروی هوایی عراق انجام شد؛[19] در این حملات یک میگ-23، یک توپولف-16، یک توپولف-22 و 2 سوخو-22 عراقی ساقط شد.[20]
حمله هوایی روز 31 شهریور 1359 که تقلیدی از حمله اسرائیل به اعراب در سال 1967 بود، در مجموع موفقیتی به دنبال نداشت. با این که در فرودگاه مهرآباد، ده‌ها فروند هواپیمای ترابری و تانکر از نوع سی-130، فوکر اف-27، بوئینگ 707 و 747 در محوطه باز قرار داشتند،[21] تنها 2 فروند هواپیمای بوئینگ 707 و یک فروند هواپیمای سی-130 دچار آتش‌سوزی شده و از بین رفتند.[22] در پایگاه وحدتی دزفول نیز، یک فروند هواپیمای اف-5 و 2 فروند بالگرد بِل-212 بر اثر بمباران آسیب کلی دیدند.[23] در بقیه پایگاه‌ها مانند پایگاه ششم شکاری بوشهر[24] و پایگاه دوم شکاری تبریز، تنها باند پرواز آسیب دید که به سرعت تعمیر شدند.[25]
پس از حملات گسترده هواپیماهای عراقی در بعدازظهر 31 شهریور 1359 و در ادامه تجاوزات روزهای قبل این کشور به پاسگاه‌های مرزی ایران، پاسگاه‌های کل مناطق مرزی غرب و جنوب مجدداً آماج حملات سنگین نیروهای عراق قرار گرفتند و سپس پیشروی دشمن به داخل مرزهای ایران آغاز شد.[26]
در محور شلمچه به طرف خرمشهر، لشکر 3 زرهی عراق به کمک یک تیپ مکانیزه از لشکر 5 مکانیزه و تیپ 33 نیروی مخصوص این کشور عملیات خود را برای اشغال خرمشهر و آبادان با پشتیبانی توپخانه آغاز کردند و همزمان نیروی هوایی عراق خرمشهر، آبادان و نیروهای مدافع منطقه را بمباران می‌کرد.[27]
روز 31 شهریور 1359 در محور طلائیه، فشار دشمن توسط لشکر 5 مکانیزه در کوشک و طلائیه بسیار شدید بود و یگان‌های ایران مستقر در این مناطق متحمل تلفات و صدمات فراوانی شدند و پاسگاه طلائیه به اشغال دشمن درآمد.
در محور بستان- سوسنگرد، یک لشکر زرهی و یک لشکر مکانیزه عراق با 12 گردان تانک، 12 گردان مکانیزه و 2 گردان شناسایی وارد عمل شد.[28]
در محور غربِ دزفول، دشمن با لشکر 10 زرهی در محور ارتفاع حمرین، عین‌خوش، پای پل کرخه و با لشکر 1 مکانیزه در محور فکه، چنانه، ابوصلیبی خات و شوش وارد عمل شد.[29]
در منطقه مرزی غرب ایران نیز، پاسگاه ژاندارمری و روستای هدایت در منطقه قصر شیرین و پاسگاه‌های مرزی منطقه میمک، سومار و پاسگاه و ارتفاعات گیسکه به اشغال دشمن درآمد و پیشروی در محورهای مختلف آغاز شد.[30]
در مقابل حمله سراسری عراق، روز 31 شهریور 1359، ستاد ارتش ایران طی اطلاعیه‌هایی کلیه مرزهای آبی نزدیک سواحل ایران را منطقه جنگی اعلام کرد تا هیچ کشتی تجاری اجازه حمل کالا به بنادر عراق را نداشته باشد.[31] همچنین به دلیل احتمال استفاده عراق از فرودگاه‌ها و بنادر کشورهای امارات متحده عربی و بعضی شیخ‌نشین‌های حوزه خلیج‌فارس، به آن‌ها نیز اخطار داده شد که در صورت استفاده عراق از سرزمین این کشورها با عکس‌العمل شدید ایران مواجه خواهند شد.[32]
به دنبال آغاز جنگ تحمیلی، مسئولین جمهوری اسلامی ایران و در رأس همه امام خمینی در پی ایجاد آرامش بین مردم بودند.
پس از پیام رادیو تلویزیونی آرام‌بخش امام خمینی در عصر روز اول حمله صدام، دیگر مسئولین کشور نیز سخنان آرامش‌بخشی به جامعه منتقل کردند. کشور در حالت جنگی قرار گرفت و مردم نیز وارد صحنه شدند و توانستند با اتحاد، فداکاری و اعتقاد به امدادهای الهی در مقابل دشمن بایستند و از تمامیت ارضی ایران و نظام جمهوری اسلامی دفاع کنند. در این دفاع مقدس صحنه‌های زیبای بسیاری توسط مردم و نیروهای مسلح، به ویژه بسیجیان خلق شد که تا ابد به یادگار خواهد ماند.
[1]. روزنامه اطلاعات، ش 16111، 18 فروردین 1359، ص 1و2؛ خبرگزاری فارس، «عراق اعلام کرد خاکمان را از ایران بازپس می‌گیریم»، 3/6/1388،farsnwes.ir .
[2]. انصاری، مهدی و دیگران، روزشمار جنگ ایران و عراق (کتاب چهارم: هجوم سراسری)، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، سپاه پاسداران، 1372، ص 18.
[3]. همان، ص 19.
[4].السامرایی، وفیق، ویرانی دروازه شرقی، ترجمه عدنان قارونی، تهران، معاونت انتشارات مرکز فرهنگی سپاه پاسداران، 1377، ص 143-141.
[5]. انصاری، مهدی و دیگران، همان، ص 22 و 23.
[6]. همان، ص 23.
[7]. همان، ص 28.
[8]. همان، ص 29.
[9]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب - حماسه گردان 11 شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و عملیات عکس‌برداری هوایی در دفاع مقدس، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1396، ص .133
[10]. همان، ص 20.
[11]. انصاری، مهدی و دیگران، همان، ص 22 و 23.
[12]. پورداراب، سعید، تقویم تاریخ دفاع مقدس - غرش توپ‌ها، ج 2، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384، ص 15.
[13]. رازو، پیر، جنگ ایران و عراق، ترجمه عبدالمجید حیدری و علی احمدی، تهران، مرزوبوم، 1397، ص 71.
[14]. رازو، پیر، همان، ص 72.
[15]. همان، ص 72 و71.
[16]. شیرمحمد، محسن، همان، ص 133.
[17]. پورداراب، سعید، همان، ص 15 و 16.
[18]. رازو، پیر، همان، ص 76.
[19]. همان.
[20]. همان، ص 76 و 77.
[21]. شیرمحمد، محسن، همان، ص 134.
[22]. موسوی، سیداسماعیل و همکاران، تقویم مستند عملکرد نیروی الهی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران - مهرماه 1359، ج 3، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1397، ص 12.
[23]. شیرمحمد، محسن، پایداری وحدتی - تاریخ پایگاه چهارم شکاری دزفول از 1336 تا آبان 1359، ج 1، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1401، ص 112.
[24]. موسوی، سیداسماعیل و همکاران، همان، ص 15.
[25]. همان، ص 14.
[26]. پورداراب، سعید، همان، ص 16.
[27]. همان، ص 16 و 17.
[28]. همان، ص 19.
[29]. همان، ص 20.
[30]. همان، ص 22.
[31]. اداره تبلیغات و انتشارات عقیدتی سیاسی ارتش، اطلاعیه‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، ج 1، تهران، انتشارات عقیدتی سیاسی آجا، 1394، ص 30.
[32]. همان، ص 32 و 33.
