عملیات‌ها

عملیات خیبر

لیلا آزاده
73 دورہ

عملیات خیبر اولین عملیات آبی خاکی نیروهای مسلح ایران با برنامه‌ریزی قرارگاه خاتم‌الانبیاء (ص) درمنطقه جبهه جنوبی- هورالهویزه بود که توسط دو قرارگاه کربلا و نجف اجرا شد و پایه‌گذار عملیات‌های بدر، والفجر 8  و کربلای 5 شد.

پس از عملیات رمضان، منطقه رملی فکه و منطقه آب‌گرفته هور، برای نبرد با دشمن مورد مطالعه قرارگرفت و به‌ ترتیب عملیات والفجر مقدماتی و خیبر در این مناطق اجرا شد.[1] هدف عملیات خیبر انهدام نیروهای سپاه سوم عراق و تأمین جزایر مجنون شمالی و جنوبی و ادامه تک از جزایر و محور طلائیه به سمت نشوه و الحاق با نیروهای محور زید بود و در نظر بود خشکی شرق دجله از طریق هور تصرف شود و امکان تقویت سپاه سوم عراق از مسیر شمال از بین برود.[2]

منطقه عملیاتی خیبر در شرق رودخانه دجله و داخل هورالهویزه واقع شده و از شمال به العزیر و از جنوب به القرنه- طلائیه و یک محور در زید محدود است و جزایر مجنون شمالی و جنوبی وتأسیساتی شامل دکل‌های برق، دکل‌های تقویتی رادیو تلویزیون وکارخانه‌های کاغذ‌سازی و چاه‌های نفت در این منطقه وجود دارند.[3]

برای اجرای عملیات دو محور مستقل هورالهویزه و زید در نظر گرفته شد.[4] هورالهویزه یا هورالعظیم منطقه‌ای باتلاقی در جنوب‌ غربی هویزه  است و 100 کیلومتر با اهواز فاصله دارد.[5] زید پاسگاهی در شمال منطقه عمومی شلمچه در غرب جاده اهواز – خرمشهر، از محورهای هجوم اولیه عراق و از راه های دستیابی به جاده اهواز – خرمشهراست.[6]

در محور هور، قرارگاه نجف (سپاه پاسداران) و در محور زید، قرارگاه کربلا (ارتش) مأمور اجرای عملیات بودند، با این تفاوت که عملیات اصلی و تعیین‌کننده در هور انجام می‌شد و هدایت و فرماندهی عملیات به عهده قرارگاه خاتم‌الانبیاء بود.[7] در محور هور، 5 هدف العزیر، القرنه، جزایر مجنون شمالی و جنوبی، نشوه و طلائیه تعیین شد و سپاه پاسداران، قرارگاه‌های نصر، حدید، حنین، فتح و بدر را برای اجرای عملیات تشکیل داد؛ در محور زید، ارتش با لشکرهای 21، 77 و 28 پیاده و لشکر 81 زرهی و لشکر16 و 92 زرهی و سپاه پاسداران با لشکرهای 14 امام‌حسین (ع) و 7 ولی‌عصر(عج) و تیپ زرهی 72 محرم تحت امر قرارگاه کربلا (ارتش) آماده عملیات شدند.[8]

یک روز قبل از اجرای عملیات نیروهای خودی وارد هور شدند و برای انهدام کمین نیروهای عراق تا حد ممکن در آبراه‌ها پیشروی کردند. عملیات ساعت 21:30 روز 3  اسفند 1362 با رمز یا رسول‌الله (ص) و در سه مرحله آغاز شد.

 در مرحله اول، رزمندگان در تنگه و شهر القرنه، روی جاده راهبردی بصره- العماره و جزایر مجنون مستقر شدند. عراق در این مرحله در شهر العماره وضعیت فوق‌العاده اعلام کرد و با جمع‌آوری نیرو آنها را به منطقه عملیاتی اعزام‌ نمود.[9]

در مرحله دوم تصمیم پیشروی از منطقه جفیر تا طلائیه و در نهایت شهر نشوه بود که با اقدامات نیروهای عراق میسر نشد.[10] دشمن از عملیات در طلائیه آگاه شده بود و پس از کشف اهداف عملیات و محورهای اصلی تک، تلاش کرد حوالی جاده بصره- العماره را پاکسازی کند و سپس روی طلائیه متمرکز شد. با آن که محور جاده طلائیه تا 6 کیلومتر در اختیار نیروهای خودی بود و یک تیپ از عراق متلاشی شده بود، وسعت کم منطقه مانور و آتش سنگین عراقی‌ها، امکان پیشروی و الحاق با محور جزایر مجنون را غیرممکن کرد و از ادامه عملیات در طلائیه صرف‌نظر شد. بر همین اساس مرحله سوم عملیات با هدف تثبیت موقعیت خودی در جزایر مجنون انجام شد.[11] کوتاه‌ترین فاصله خط اول خودی تا خشکی در این عملیات آبی خاکی  بیش از 13 کیلومتر بود، بنابراین امکان پشتیبانی زمینی وجود نداشت و تلاش یگان دریایی تازه‌تأسیس سپاه (قرارگاه نوح نبی) که وظیفه ترابری در هور و پشتیبانی یگان‌های عمل‌کننده قرارگاه‌های کربلا و نجف را برعهده داشت و هم تلاش هوانیروز پاسخگوی نیازمندی‌ نیروهای خودی نبود. از طرف دیگر دشمن به‌ طور گسترده منطقه عملیات را با بمب‌های شیمیایی از نوع بمب‌های سولفوری گازهای تاول‌زای خردل و گاز عصبی تابون بمباران کرد. به این دلایل امکان تثبیت کامل منطقه میسر نشد و تنها به تثبیت جزایر مجنون اکتفا شد.[12]

هوانیروز در این عملیات با 1300 ساعت پرواز و با استفاده از 90 فروند انواع بالگرد، جابجایی 20000 نیروی پیاده و حمل    200 تن انواع مهمات سلاح‌های سنگین و سبک و تخلیه 2000 مجروح و شهید عملیات را پشتیبانی کرد.[13]

 در این عملیات  دست راست حسین خرازی فرمانده لشکر امام حسین (ع) سپاه پاسداران که در خط مقدم بود بر اثر اصابت ترکش قطع شد و حاج محمدابراهیم همت، فرمانده لشکر 27 محمدرسول‌الله (ص) و اکبر زجاجی، معاون اول لشکر 27 و حمید باکری جانشین فرمانده لشکر 31 عاشورا به شهادت رسیدند.[14]

در سه مرحله عملیات خیبر، 23 یگان دشمن از 20 تا 100درصد منهدم شد و 16140 نفر از نیروهای عراقی کشته، زخمی و اسیر شدند. در بین اسرا علاوه بر افسران و درجه‌داران و سربازان جیش‌الشعبی عراق، عده‌ای مزدور از کشورهای مصر، سودان، مراکش و سومالی وجود داشتند. 330 دستگاه تانک و نفربر، 6 هواپیما، 9 بالگرد و 200 خودرو و تعداد زیادی سلاح‌های سبک و سنگین دشمن منهدم شد.[15] 40 دستگاه تانک و نفربر، 20 دستگاه خودرو و ده‌ها عراده توپ پدافند هوایی و تعدادی زاغه مهمات به‌ همراه مقادیری تجهیزات به غنیمت نیروهای خودی درآمد.[16]  1180 کیلومتر مربع شامل 1000 کیلومتر مربع از هور، 140 کیلومتر مربع از جزایر و 40 کیلومتر مربع از منطقه طلائیه تصرف شد و دسترسی به چاه‌های نفت این منطقه میسر گردید.[17] در عملیات خیبر 1800 نفر از نیروهای خودی شهید و 15000 نفر مجروح شدند. بر اثر حملات شیمیایی نیز 40 نفر شهید و 2500 نفر مصدوم شدند. 3 بالگرد شنوک هوانیروز منهدم شد و بر اثر حمله یک میگ عراقی به یکی از این سه بالگرد، 33 سرنشین رزمنده بسیجی شهید شدند.[18]

عملیات خیبر با عملیات‌های قبلی ایران تفاوت داشت. فضای درگیری و سازمان یگان‌های درگیر و طرح‌ریزی عملیات و شیوه‌های جنگی آن، ابتکار رزمندگان بود. به طور مثال برای اجرای این عملیات یگان‌های پیاده سپاه پاسداران ظرف 2 ماه به یگان‌های آبی خاکی تبدیل شدند. هرکدام از این یگان‌ها 50 تا 100 قایق در اختیار داشتند و به نیروهای خود سکان‌داری و حرکت در آب آموزش دادند. به دلیل تجهیز نبودن بالگردهای ایران به دوربین دید در شب، خلبانان هوانیروز، نیروی هوایی و نیروی دریایی در باتلاق گاوخونی تمرین‌های پرواز در شب انجام ‌دادند.[19] از ویژگی‌های عملیات خیبر، بسیج سراسری 250 گردان رزمنده و طراحی عملیات در اختفای کامل بود.[20] همچنین استفاده از پل خیبر به طول 13 کیلومتر و عرض 4 متر حاصل مطالعات و طراحی مرکز تحقیقات مهندسی جنگ جهاد سازندگی و تلاش جهادگران در این عملیات بود که به حفظ جزایر مجنون انجامید. خودروهای سبک می‌توانستند با سرعت 20 کیلومتر  از روی این پل عبور کنند و این برای انتقال نیرو و مهمات بسیار حائز اهمیت بود.[21]

هدف اصلی عملیات خیبرکه بستن جاده بصره- العماره بود حاصل نشد، ولی منطقه‌ای در آبگرفتگی هور به وسعت هزار کیلومتر مربع به همراه جزایر مجنون شمالی و جنوبی به تصرف رزمندگان ایران درآمد.[22]

[1]. رشید، محسن، اطلس جنگ ایران و عراق، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چ دوم، 1389، ص 72.

[2]. جزایری، سیدمسعود، مجنون (مروری بر عملیات‌های خیبر و بدر)، قم، نسیم‌ حیات، 1384، ص 34.

[3]. مدیریت بهره‌‌دهی مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، عملیات خیبرـ تصرف جزایر مجنون (طراحی، اجرا، نتایج، بازتاب‌ها)، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چ دوم، 1387، ص 18 و 19.

[4]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی ـ  خوزستان در جنگ، تهران، صریر، 1389، ص 170.

[5]. جزایری، سیدمسعود، همان، ص 27.

[6]. خبرگزاری میزان آنلاین، https://www.mizanonline.ir/fa/news/144408.

[7]. مدیریت بهره‌‌دهی مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، همان، ص 20 و 22.

[8]. همان، ص 20 و 21 و 23.

[9]. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایران و عراق ـ خرمشهر تا فاو، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسدارن انقلاب اسلامی، ج 2، چ پنجم، 1378، ص 87.

[10]. سلطانی، مرتضی، هوانیروز و حماسه بزرگ خیبر، تهران، سوره سبز، 1389، ص 28.

[11]. حبیبی، ابوالقاسم، اطلس خوزستان در جنگ ایران و عراق، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1393، ص 192 و 194.

[12]. رشید، محسن، همان، ص 72 ؛ علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج2، 1391، تهران، مرز و بوم، ص 57 و58 و59.

[13]. سلطانی، مرتضی، همان، ص 29 و 30.

[14]. درودیان، محمد، همان، ص 88 و 89 و 90. 

[15]. حبیبی، ابوالقاسم، کارنامه عملیات سپاهیان اسلام در هشت سال دفاع مقدس، تهران، اداره روابط‌عمومی و انتشارات سپاه پاسداران، چ پنجم، 1383، ص 94.

[16]. جعفری، مجتبی، اطلس نبرهای ماندگار، تهران، سوره‌ سبز، چ سی و پنجم، 1393، ص 96.

[17]. مدیریت بهره‌‌دهی مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، همان، ص 32.

[18]. علایی، حسین، همان، ص 62.

[19]. همان، ص 46 و 47.

[20]. رشید، محسن، همان، ص 72.

[21]. پورجباری، پژمان، همان، ص 180.

[22]. علایی، حسین، همان، ص 59.