سانحه 7 مهر

محسن شیرمحمد
22 بازدید

روز 7 مهر 1360 یک فروند هواپیمای سی- 130 ارتش در نزدیکی میدان تیر کهریزک تهران با 76 سرنشین سقوط کرد و تعدادی از فرماندهان نظامی کشور به شهادت رسیدند.  

سقوط هواپیمای سی-130 و شهادت فرماندهان ارشد ارتش و سپاه پاسداران در 7 مهر 1360، از جمله حوادث مهم در دفاع مقدس است. پس از عملیات موفقیت‌آمیز ثامن‌الائمه (ع) و شکست حصر آبادان در مهر 1360، فرماندهان بلندپایه ارتش و سپاه پاسداران شامل سرتیپ ولی‌الله فلاحی (رئیس ستاد ارتش)، سرهنگ جواد فکوری (فرمانده نیروی هوایی)، سرهنگ موسی نامجو (وزیر دفاع)، یوسف کلاهدوز (جانشین فرمانده سپاه پاسداران) و محمد جهان‌آرا (فرمانده سپاه پاسداران خرمشهر) تصمیم گرفتند به تهران آمده و به حضور امام خمینی (ره) برسند و سپس عازم مشهد و زیارت امام رضا (ع) شوند.‌‌[1]

 در فرودگاه اهواز به دلیل عدم آمادگی هواپیمای اختصاصی، فرماندهان تصمیم گرفتند با یک فروند هواپیمای سی-130 که حامل مجروحان و رزمندگان اسلام به مقصد تهران بود، بازگردند.‌‌[2]

خلبان هواپیمای سی-130 سروان علی صولتی و کمک‌خلبانان آن ستوان‌یکم محمود خرم‌دل و ستوان‌یکم مصطفی ایزدی‌فرد بودند.‌‌[3] این هواپیما (روز 7 مهر 1360)، در ساعت 12:30 از فرودگاه مهرآباد پرواز و پس از سه ساعت و سی دقیقه و پرواز در مسیر تهران - بوشهر- اهواز در فرودگاه اهواز فرود آمد و پس از حدود یک ساعت و ۱۵ دقیقه توقف در اهواز، در حالی ‌که حامل پیکر 22 شهید، ۲۷ مجروح جنگی، ۴۰ سرنشین و ۹ خدمه پروازی و در مجموع، ۷۶ سرنشین بود، اهواز را به مقصد تهران ترک کرد. پس از حدود یک ساعت از آغاز پرواز، خلبان و سایر خدمه صدای انفجار در قسمت راست کابین و محل فیوزهای برق را شنیده و طی تماس با پایگاه مهرآباد اعلام گردید که برق هواپیما قطع و کلیه موتورها خاموش شده‌اند.‌‌[4] در برخی منابع آمده که رؤیت دو جسم نورانی ناشناس در آسمان توسط خلبانان فانتوم (در حال پرواز در اطراف تهران) گزارش شده است.‌‌[5] به دستور برج مراقبت (پایگاه مهرآباد) یک فروند از فانتوم‌ها به دنبال این جسم رفت ولی به دلیل از کار افتادن سیستم الکترونیک رادار فانتوم به وسیله جسم نورانی، این اقدام دنبال نشد و هواپیماها به مهرآباد بازگشتند. قطع برق در هواپیمای سی-130 مقارن با از کار افتادن رادار فانتوم بود.‌‌[6]

 با درخواست خلبان سی-130، سرهنگ فکوری در کابین هواپیما حاضر شد و به بررسی اوضاع پرداخت و سپس به همراه یک نفر از خدمه مشغول پایین دادن دستی چرخ‌های هواپیما شدند.‌‌[7]

در این زمان، خلبان هواپیما برای امنیت بیشتر از فرماندهان بلندپایه خواست به داخل کابین بیایند که آن‌ها قبول نکردند و کنار بقیه ماندند.‌‌[8]

 لحظاتی بعد و با تصمیم کادر پرواز برای انجام فرود اضطراری در منطقه‌ای بیابانی در نزدیکی میدان تیر کهریزک، هواپیما با چرخ‌های نیمه‌باز به حالت فرود سخت با زمین خاکی برخورد کرد. خلبان و کادر پرواز توانستند در دل تاریکی شب، مانع از برخورد شدید هواپیما با زمین شوند ولی بلافاصله پس از برخورد، چرخ‌های هواپیما جمع شده و هواپیما بر روی شکم خزیده و پس از طی حدود ۱۰ متر با خا‌کریز یک قنات متروکه برخورد کرد. در نتیجه این برخورد، هواپیما روی بال چپ رفته و ملخ موتور شماره یک و نوک بال چپ به زمین برخورد کرده و سبب شکافتن بال چپ، ریزش بنزین و آتش‌سوزی در قسمت انتهایی بال شد. در نهایت هواپیما حدود ۲۰۰ متر روی شکم خزیده و دُم و بدنه آن در مسیر آتش‌سوزی حاصله از ریزش بنزین از بال چپ قرار گرفته و دچار حریق شد و سبب بسته شدن راه نجات بازماندگان گردید. پس از توقف هواپیما، خلبان و کمک‌خلبان با باز کردن پنجره‌های مقابل از سی-130 خارج شدند و به کمک بازماندگانی که در حال خروج از شکاف‌های پشت کابین و زیر بال راست بودند، شتافتند. کلیه کسانی که در اثر جراحات و صدمات وارده بر اثر ضربات ناشی از برخورد به زمین و ریختن بار و تابوت شهدا قادر به حرکت نبودند، در شعله‌های آتش که به دنبال انفجار سوخت هواپیما، سریعاً تمام بال چپ و بدنه و دم را دربر گرفت، سوخته و به شهادت رسیدند.‌‌[9]

 دقایقی پس از سانحه و پس از این‌که تلاش‌ها برای تماس با این هواپیما به جایی نرسید، از دو فروند جنگنده اف-۴ فانتوم در منطقه، درخواست تجسس شد که در ساعت 19:47 خلبان یکی از هواپیماها، اطلاع داد که آتش‌سوزی دنباله‌داری مشاهده می‌شود.‌‌[10]

در ساعت 20:30 یک فروند بالگرد شنوک و دو فروند بالگرد بل-214 برای کمک به بازماندگان حادثه به محل سانحه فرستاده شد.‌‌[11] با حضور آتش‌نشانی، آتش‌ هواپیما خاموش و مجروحان با بالگرد منتقل شدند.‌‌[12] البته تنها 27 نفر از سرنشینان زنده بیرون آورده شدند که بعداً 5 نفر از آنان نیز در اثر جراحات وارده، به شهادت رسیدند.‌‌[13] سرتیپ ولی‌الله فلاحی، سرهنگ جواد فکوری، سرهنگ موسی نامجو، یوسف کلاهدوز و محمد جهان‌آرا از جمله شهدا بودند.‌‌[14]

به دنبال وقوع این سانحه، امام خمینی (ره) در پیامی این فرماندهان را خدمتگزاران رشید و متعهدی معرفی کردند که در انقلاب و پس از پیروزی انقلاب با سرافرازی و شجاعت در راه هدف و در حال خدمت به میهن اسلامی به جوار رحمت حق‌تعالی شتافتند.‌‌[15]

در رابطه با چگونگی و دلیل وقوع این سانحه، اظهارات متفاوتی از جمله خرابکاری، شلیک پدافند خودی و حمله هواپیماهای عراقی بیان شده است. در آن زمان، دلیل سقوط این هواپیما، حمله هواپیماهای نیروی هوایی عراق عنوان شد، اما خدمه پرواز، اظهار داشته‌اند که پس از وقوع یک انفجار، توانسته‌اند هواپیما را در حوالی کهریزک بر روی زمین بنشانند؛ هرچند به علت شدت برخورد با زمین، بسیاری از مسافران آن جان باختند. به دنبال این واقعه، تیمی از نیروی هوایی ارتش ایران به بررسی سانحه پرداختند. این گروه، فرضیه خرابکاری، یا ساقط شدن هواپیما توسط پدافند خودی را بر اساس اسناد و شواهد، رد کرده و علت سانحه را قطع برق هواپیما، به دلیلی نامشخص و اشتباه خدمه پرواز در واکنش مناسب و رفع ایراد و فرود اضطراری معرفی کردند. برای بررسی این سانحه، هیئتی نیز از نیروی هوایی ارتش پاکستان دعوت شد و در نهایت، نتیجه تحقیقات جداگانه آن‌ها نیز دلایل مشابهی به ‌عنوان عوامل سقوط مطرح کرد. البته دلیل قطع برق هواپیما، نامعلوم اعلام شد.‌‌[16]

 در نهایت روز 3 خرداد 1361 گزارش نهایی نیروی هوایی اعلام و شخص خاصی مقصر اعلام نشد.‌‌[17] در مهر 1394، یادمان فرماندهان شهید روز 7 مهر (فلاحی، فکوری، کلاهدوز، جهان آرا و نامجو) با حضور مسئولان کشوری و لشکری در منطقه دوتویه در بخش کهریزک (محل سانحه سی-130) کلنگ‌ زده شد.‌‌[18]

 فیلم مستند معمای سی-130 در سال 1397 به کارگردانی سیدمهدی دزفولی به بررسی این سانحه پرداخته است.‌‌[19]

[1]. ماهنامه شاهد یاران، «عروج از خاک به افلاک»، ش 107 و 108، شهریور و مهر 1393، ص 76 و 77.

[2].همان، ص 76 و77.

[3]. قاضی‌میرسعید، سیدحکمت‌اله، چشمی در آسمان - یادمان امیر سرلشکر خلبان شهید جواد فکوری، تهران، سازمان سیاسی عقیدتی آجا، 1383، ص 177.

[4]. همان، ص 178 و 180.

[5]. همان، ص 182 و 192؛ «نتایج بررسی سانحه هواپیمای حامل شهید فکوری»، ماهنامه شاهد یاران، ش134، بهمن 1394، ص77.

[6]. غلامپور، مهری، در محضر کلنل: خاطرات شفاهی سرتیپ خلبان عباس پورعلی، مشهد، ستاره‌ها،1400، چ دوم، ص 80 و 81.

[7]. امیری، سعید، نجات معجزه‌آسا، ماهنامه صف، ش 349، آبان 1388، ص 77.

[8]. آخرین لحظات حیات سرداران رشید اسلام در هواپیما چگونه گذشت، ماهنامه صف، ش 59، آبان 1363، ص 17

[9]. قاضی‌میرسعید، سیدحکمت‌اله، همان، ص 179 و 180؛ ماهنامه شاهد یاران، همان، ص 79.

[10]. قاضی‌میرسعید، سیدحکمت‌اله، همان، ص 178.

[11]. همان، ص 179.

[12]. نادعلی، فتح‌الله، منظومه انصار، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1370، ص 19.

[13]. «عروج از خاک به افلاک»، ماهنامه شاهد یاران، ش 107 و 108، شهریور و مهر 1393، ص 79.

[14]. شیرمحمد، محسن، چشمان عقاب، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1396، ص 196.

[15]. صحیفۀ امام خمینی (ره)، مجموعه آثار امام خمینی (بیانات، پیام‌ها، مصاحبه‌ها،احکام، اجازات شرعی و نامه‌ها)، ج 15، چ پنجم، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1389، ص ۲۶۳ - ۲۶۴.

[16]. «نتایج بررسی سانحه هواپیمای حامل شهید جواد فکوری»، ماهنامه شاهد یاران، ش 124، بهمن 1394، ص 81.

[17]. قاضی‌میرسعید، سیدحکمت‌اله، همان، ص 183 الی192.

[18]. «یادمان شهدای دفاع مقدس در "ری" ... »، خبرگزاری بسیج، 8 مهر 1394، www.basijnews.ir/fa/new.

[19]. «معمای سی-130 به نقد و بررسی رسید»، خبرگزاری ایسنا، 9 مهر 1397،97070905364 www.isna.ir/news/.