مکان‌ها
فاو
محسن شیرمحمد
101 بازدید
شبه جزیره فاو از مهمترین مناطق عراق بود که در سال 1364 و طی عملیات والفجر-8 به تصرف ایران درآمد.
فاو در جنوبی‌ترین نقطه خاک عراق و در شمال غربی خلیج فارس واقع شده که از سه طرف در محاصره آب قرار دارد؛ از سمت شمال رودخانه اروند، از سمت جنوب خور عبدالله و کویت و از سمت شرق خلیج فارس و از سمت غرب تنها بخش خشکی است که به بصره منتهی می‌شود. قسمت‌های عمده زمین‌های فاو باتلاقی، نمکزار و سست است؛ به همین دلیل به جز فاصله رودخانه اروند تا جاده اول فاو - بصره که خاک قابلیت کشت دارد، بقیه منطقه شوره‌زار است و با کمترین بارندگی لغزنده و چسبنده شده و تردد هرگونه وسایل نقلیه به خصوص وسایل سنگین و تانک در آن تقریباً غیرممکن می‌شود. در منطقه فاو سه جاده اصلی فاو - البحار به طول ۸۲ کیلومتر، جاده فاو– بصره به طول ۹۱ کیلومتر و جاده فاو – ام‌القصر به طول ۵۰ کیلومتر وجود دارد.[1]
فاو قبل از جنگ عراق علیه ایران،42 هزار نفر جمعیت داشت که به دلیل خروج اهالی به دلیل جنگ، به 3 هزار نفر کاهش یافت.[2]
تأسیسات دریایی فاو در کنار اروندرود، بندر ام‌القصر در کنار خور عبدالله و بندر بصره، سه پایگاه عمده دریایی عراق در جنگ تحمیلی بودند.[3] البته فاو اسکله‌های محدودی برای پهلوگیری شناورهای سبک و کشتی‌های با آبخور کم داشت که از آن‌ها کمتر استفاده می‌شد.[4] در آغاز جنگ با ایران در سال 1980، شش فروند قایق جنگی (ساخت یوگسلاوی) در فاو مستقر بود.[5]
در شهر فاو سه پایگاه پرتاب موشک نیز وجود داشت[6] که از سال 1983[7]، عراق به وسیله این پایگاه‌ها و با موشک‌های کرم ابریشم، تأسیسات نفتی و کشتی‌های ایران را در منطقه خلیج فارس به خصوص در جزیره خارک هدف قرار می‌داد.[8] پایگاه اول، پایینِ دشت فاو و سمت دهانه خلیج فارس و نزدیک خور عبدالله، پایگاه دوم در سمت راست جاده فاو به ام‌القصر و پایگاه سوم سمت چپ جاده فاو به ام‌القصر قرار داشت.[9] این موشک‌ها با برد 90 کیلومتر دهانه خور موسی را برای کشتی‌هایی که به بندر امام و ماهشهر می‌رفتند، ناامن کرده بود.[10]
در فاو، ده‌ها مخزن عظیم نفتی وجود دارد که ۹۰ درصد صادرات نفت عراق از این مناطق تأمین و به وسیله لوله به سکوهای نفتی البکر و الامیه در ۳۲ کیلومتری دریا منتقل می‌شد. بزرگ‌ترین دریاچه و کارخانه نمک عراق در شمال غربی فاو قرار داشت؛ وجود نخلستان‌های وسیع و تولید خرمای فراوان و وجود اسکله نیز، فاو را بسیار با اهمیت کرده بود.[11] یک روز بعد از حمله گسترده هوایی عراق به ایران، جنگنده‌های ایران در چارچوب عملیات کمان 99 (1 مهر 1359) تأسیسات نظامی بندر فاو را بمباران کردند.[12] برای مقابله با نیروی دریایی عراق، هواپیماهای پایگاه بوشهر دست به بمباران تأسیسات بنادر بصره، فاو و ام‌القصر نیز زدند[13] و همچنین تأسیسات نفتی فاو را، با هدف انهدام صنعت نفت عراق به دفعات بمباران کردند.[14] به عنوان نمونه، هواپیماهای اف-4 پایگاه ششم بوشهر در 5 ، 12 و 29 مهر 1359 فاو را بمباران کردند.[15]
در جنگ تحمیلی، منطقه فاو در حوزه استحفاظی سپاه هفتم عراق قرار داشت و طول خط پدافندی اروندرود را با دو لشکر ١٥ و ٢٦ پیاده و یگان‌هایی از نیروی دریایی محافظت می‌کرد.[16]
20 بهمن 1364، عملیات والفجر- ۸ با هدف تصرف فاو، با عبور نیروهای سپاه پاسداران از اروندرود در حد فاصل خسروآباد تا رأس‌البیشه آغاز شد و شهر فاو و تأسیسات نفتی و روستاهای حومه آن به تصرف درآمد و ضمن قطع ارتباط عراق با خلیج فارس و تصرف سه پایگاه موشکی زمین به دریا و پایگاه نیروی دریایی عراق، امنیت کشتیرانی در شمال خلیج فارس و امکان تردد به بندر امام خمینی فراهم شد.[17] پس از 75 روز درگیری مستمر و اجرای 18648 سورتی پرواز جنگنده‌ها و بمباران هوایی، ارتش عراق از بازپس‌گیری فاو ناامید شد و به پاتک‌های خود خاتمه داد.[18] در این عملیات 72 فروند جنگنده عراقی به وسیله پدافند هوایی ایران سرنگون شد[19]، 17 هزار عراقی کشته و 770 کیلومتر مربع از خاک عراق به تصرف درآمد، نیروهای ایران در 20 کیلومتری بندر ام‌القصر مستقر شدند[20] و در نهایت ایران همسایه کویت شد.[21]
بعد از تصرف فاو، جهاد سازندگی طرحی آماده کرد که بر اساس آن دو سیم بکسل قوی به موازات هم از یک سمت رودخانه اروند به سمت دیگر کشیده و محکم می‌شدند. بین این دو سیم بکسل نیز یک صفحه بزرگ شناور به نام دوبه قرار می‌گرفت که می‌توانست در امتداد دو سیم بکسل عرض رودخانه حرکت کند. برای جلو و عقب بردن صفحه شناور، از سیم بکسل سومی استفاده شد که از یک سمت به صفحه شناور و از سمت دیگر به یک چرخ تراکتور متصل بود و از محور آن برای حرکت صفحه شناور استفاده می‌شد. این وسیله به پل متحرک خضر معروف شد. [22] سپس تصمیم گرفته شد پل ثابتی بر روی اروندرود احداث شود. ساخت پل را مهندسی رزمی قرارگاه کربلا (جهاد سازندگی) با پشتیبانی قرارگاه خاتم‌الانبیا (ص) و ستادهای مرکزی پشتیبانی جهاد سازندگی استان‌های خراسان و خوزستان انجام داد.[23] با به کارگیری 3400 هزار لوله نفتی 56 اینچی، پلی به طول 600 متر و عرض 12 متر و به عمق 8 متر احداث شد. نصب پل (بعثت) از 10 خرداد 1365 و حدود 5/3 ماه پس از عملیات فاو آغاز و پس از سه ماه در 28 شهریور 1365 به پایان رسید.[24]
یکشنبه ۲۸ فروردین ۱۳۶۷ ارتش عراق طی عملیات موسوم به رمضان المبارک به منطقه فاو حمله کرد.[25] عراق از بمباران هوایی برای انهدام پل‌های عقبه از جمله پل‌های آبادان و اروندرود (بعثت) و از گازهای شیمیایی برای از کار انداختن توپخانه و ادوات ایران استفاده کرد. در همان ساعات اولیه حمله با گازهای عامل اعصاب، حدود ۲ هزار مصدوم به بیمارستان شیمیایی ابوالفضل (ع) در فاو و تعداد ۵۰۰ رزمنده نیز به بیمارستان صحرایی فاطمه زهرا (ع) در عقبه انتقال یافتند. پس از حمله هوایی روز اول، ارتش عراق با استعداد یک سپاه (حدود ۴ لشکر)، از سه محور ام‌القصر، جادۀ استراتژیک و جادۀ البحار به مواضع نیروهای ایران حمله کرد.[26] 200 غواص نیز از پشت به نیروهای ایرانی حمله‌ور شدند.[27] دو تیپ تفنگدار دریایی تحت فرماندهی گارد ریاست جمهوری در عملیات آبی-خاکی بازپس‌گیری فاو[28] به همراه ناوهای آبی-خاکی که به موشک‌اندازهای کاتیوشا مجهز بودند نیز شرکت داشتند.[29]
بعدازظهر ۲۹ فروردین ۱۳۶۷ عراق توانست منطقه فاو را از دست نیروهای ایران خارج کند. در تهاجم عراق به فاو بیش از ۲۳۰ نفر شهید، ۳۰۰ نفر اسیر و حدود ۴۰۰ نفر مفقود شدند. ارتش عراق در حمله به فاو تلفات زیادی نداشت. گفتنی است از بهمن ۱۳۶۴ تا آخر فروردین ۱۳۶۷ منطقه فاو مجموعاً ۲۸ ماه در اختیار ایران بود.[30]
طی سال‌های پس از جنگ تحمیلی، دولت عراق به دنبال توسعه منطقه فاو بود. پروژه بندر فاو در سال 2010 آغاز شد اما به دلیل مشکلات مختلف[31] از جمله مخالفت دولت کویت[32]، روند اجرای آن دچار اخلال شد، تا اینکه در سال 2020 عراق قراردادی به ارزش 6/2 میلیارد دلار با شرکت مهندسی و ساخت‌وساز دِوُو کره‌جنوبی برای ساخت فاز اول بندر طی چهار سال امضا کرد. پیش‌بینی می‌شود این بندر در سال 2024 شروع به کار کند و تا سال 2025 به طور کامل تکمیل شود.[33]
[1]. میرزائی، رضا، حماسه‌های نامداران گمنام، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، چ اول، 1394، ص 504.
[2]. تراب زمزمی، عبدالمجید، جنگ ایران و عراق، مترجم: مژگان نژند، تهران، سفیر، 1368، ص 195.
[3]. شیرمحمد، محسن، بر فراز دریاها: نگاهی به تاریخ هوادریا و حماسه اسکادران‌های هواناو، بالگرد و بال ثابت در جنگ تحمیلی، تهران، دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نداجا،1400، ص 259.
[4]. علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج 2، تهران، مرز و بوم،1391، ص 196.
[5]. ام.وودز و دیگران، جنگ ایران و عراق از دیدگاه فرماندهان صدام، مترجم: عبدالحمید حیدری، تهران، مرز و بوم،1393، ص 302.
[6]. میرزائی، رضا، حماسه‌های نامداران گمنام، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، چ چهل و چهارم، 1399، ص 504.
[7]. ام.وودز و دیگران، همان، ص 281
[8]. میرزائی، رضا، همان، ص 504.
[9]. نیازی، یحیی، جاده استراتژیک فاو –بصره، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس،1391 ص 69.
[10]. شیرعلی نیا، جعفر، موج سرخ، تهران، فاتحان،1391، ص 121.
[11]. میرزائی، رضا، همان، ص 504.
[12]. هیئت تدوین تاریخ دفاع مقدس، تقویم مستند عملکرد نیروی الهی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ج3، مهر 1359، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، 1397، ص 78 و 79.
[13]. نیروی هوایی در دفاع مقدس، تهران، انتشارات ایران سبز، 1389، ص 162
[14]. همان، ص 137، 151، 152، 154، 155 و 156.
[15]. هیئت تدوین تاریخ دفاع مقدس، همان، ص 215 ، 396 و 645.
[16]. پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی 1: خوزستان در جنگ، تهران، صریر، 1389، ص 100.
[17]. همان، ص 101.
[18]. علایی، حسین، همان، ص 189.
[19] غلامی، براتعلی، پدافند هوایی، ج 1: سیر توسعه و تکامل، تهران، انتشارات ایران سبز، 1399، ص 210.
[20] جعفری، محمد، اطلس نبردهای ماندگار، تهران، سوره سبز، چ پنجاهم، 1398، ص 118.
[21]. شیرعلی نیا، جعفر، همان، ص .119
[22]. محمودزاده، نصرت‌الله، خاکریزهای خط مقدم، تاریخ مهندسی جنگ جهاد سازندگی در دوران دفاع مقدس، ج2، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1401، ص309 و 310 ؛ «پل متحرک خضر»، مشرق نیوز، 15 اسفند 1393،393474 www.mashreghnews.ir/news/-
[23]. میرزائی، رضا، همان، ص 509.
[24]. علایی، حسین، همان، ص 190.
[25]. همان ، ص 432.
[26]. همان.
[27]. ام.وودز و دیگران، همان، ص 312
[28].همان، ص 311.
[29]. همان ، ص 309.
[30]. علایی، حسین، همان، ص 433.
[31]. «ابتکار بندر و کانال خشک؛ راهی به سوی خیزش اقتصادی عراق»، عطنا، رسانه تحلیلی دانشگاه علامه طباطبایی، 25 بهمن 1401،
www.atna.atu.ac.ir/fa/news/304678.
[32]. «مناقشه مرزی خور عبدالله و روابط پیش روی کویت و عراق»، ایرنا، 24 بهمن 1395، www.irna.ir/news/82427018.
[33]. «ابتکار بندر و کانال خشک؛ راهی به سوی خیزش اقتصادی عراق»، همان.
