دفاع متحرک

محسن شیرمحمد
40 بازدید

ارتش عراق پس از شکست‌های پی‌درپی در سال 1364 و از دست دادن شبه جزیره  فاو، راهبرد جدیدی در نبرد زمینی در پیش گرفت و سلسله عملیاتی انجام داد که به دفاع متحرک معروف شد.

عراق پس از عملیات والفجر هشت در طول سال 1364  به منظور جبران بخشی از شکست خود در شبه‌جزیره فاو و بازسازی روحی روانی نیروهای مسلح، راهبرد دفاع متحرک را در دستور کار قرار داد.‌‌[1] بر اساس این راهبرد جدید، نیروهای عراقی در سراسر جبهه‌ها، خطوط پدافندی ایران را مورد شناسایی قرار داده و در مناطق آسیب‌پذیر به آن‌ها حمله می‌کردند.‌‌[2]

ازجمله اهداف راهبرد دفاع متحرک، تضعیف جبهه فاو و حمله به این منطقه عملیاتى در زمان مناسب، کسب زمان براى بازسازى و افزایش توان رزمى، به دست گرفتن ابتکار عمل در جنگ و تعیین مکان نبرد، تضعیف روحیه رزمى و تجزیه و زمین‌گیرکردن نیروهای ایران و جلوگیرى از اجراى عملیات‌های گسترده بعدى، واردکردن خسارت به منابع اقتصادى، بهره‌برداری تبلیغاتى و برقرارى موازنه سیاسى در جنگ، گرفتن اسیر با اهداف تبلیغاتى، مجبور کردن ایران به پذیرش قطعنامه‌های سازمان ملل و جلوگیرى از مأیوس شدن کشورهاى حامى عراق بود.‌‌[3]

اولین مرحله راهبرد دفاع متحرک، 15 اسفند 1364 در منطقه عملیاتی والفجر-9 (سلیمانیه عراق) اجرا شد و سپس تا 27 اردیبهشت 1365 به ترتیب در مناطق عملیاتى ارتفاعات شاخ تارچر، دربندیخان، شرهانى، سومار، سیدکان، جزیره جنوبى مجنون، فکه، پیچ‌انگیزه، حاج عمران و مهران به اجرا درآمد.‌‌[4]

راهبرد دفاع متحرک عراق، با انتقال سریع 150 دستگاه تانک تی- 72 روسی همراه بود. عراق در کنار این 150 تانک، 150 دستگاه تریلی تانک‌بر هم قرار داده بود و به هر نقطه‌ای که نیروهای ایران حمله می‌کردند، بلافاصله تانک‌ها را سوار بر تریلی‌ها به نقطه درگیری می‌رساندند. البته به دلیل وجود راه‌ها و اتوبان‌های متعدد در شرق عراق، این جابجایی بسیار سریع و مؤثر انجام می‌شد، در حالی که خطوط ارتباطی ایران در استان‌های غربی چنین ویژگی‌هایی نداشت.‌‌[5]

دفاع متحرک در حالی انجام می‌شد که نیروهای ایران به تثبیت و تحکیم مواضع پدافندی خود در منطقه عملیاتی والفجر- ۸ مشغول بودند تا اطمینان نسبی در حفظ منطقه حاصل شود و آزاد کردن نیروها و امکانات برای هر کار دیگر امکان‌پذیر شود. در ادامه با تشدید حملات دشمن و تجمع نیروهای آن در بعضی نقاط حساس، مسئولان ایران تصمیم گرفتند ضمن تسریع در تحکیم مواضع پدافندی منطقه فاو، اقداماتی نیز برای متوقف کردن حملات دشمن انجام دهند.‌‌[6]

فرماندهان نیروی زمینی ارتش غالباً معتقد بودند در برابر دفاع متحرک عراق باید پدافند کرد، زیرا عراق با نیروهای

 سازمان‌یافته و احتیاطی که در تمام رده‌ها دارد، می‌تواند به محورهای دیگر در هر نقطه که بخواهد حمله و پیشروی کند و ارتش نیز در وضعیت موجود به تنهایی توانایی دفاع از خطوط پدافندی را ندارد. به همین دلیل پیشنهاد دادند ارتش به طور کلی از آفند کنار گذاشته شود و با به کارگیری تمام نیروهای مانوری و غیره به پدافند بپردازد.‌‌[7] بر خلاف این نظر، فرماندهان سپاه پاسداران معتقد بودند آفند بهترین پدافند است، زیرا تلفات حاصل از پدافند از آفند بیشتر است. حمله به دشمن، اولویت‌بندی نقاط پدافندی و تعیین احتیاط برای نقاط مهم از جمله پیشنهادهای سپاه پاسداران بود.‌‌[8]

نیروهاى ارتش عراق در اردیبهشت‌ 1365 طی 23 روز، شش عملیات اجرا کردند و تقریباً تمام روزها را مشغول نبرد با نیروهاى ایران شدند.‌‌[9] ارتش عراق در 27 اردیبهشت 1365 به جبهه عمومى مهران که حوزه پدافندى لشکر 84 خرم‌آباد و تیپ 4 لشکر 21 حمزه ارتش بود‌‌[10] و در مجموع با نیرویی به استعداد ۶ گردان پیاده و ۲ گردان زرهی، پدافند از این منطقه را بر عهده داشتند، حمله کرد. به دلیل آماده نبودن نیروهای پدافندکننده، دشمن به سرعت پیشروی کرد و شهر مهران، آبادی‌های اطراف، تعدادی از ارتفاعات و جاده‌ها را اشغال کرد. پس از آغاز حمله دشمن، افزون بر تیپ‌های مسلم بن عقیل و امیرالمؤمنین (ع) و لشکر نصر (سپاه پاسداران) که در احتیاط منطقه بودند، سپاه پاسداران یگان‌های جدیدی نیز به منطقه وارد کرد. با وجود این، دشمن طی ده روز تا بیست کیلومتری عمق خاک ایران پیشروی کرد و در آنجا مستقر شد.‌‌[11]

طی این مدت از نیروهای سپاه پاسداران ۷۰ نفر شهید، ۶۶۶ نفر مجروح، ۱۳۳ نفر مفقود و ۸ نفر اسیر شدند. همچنین، در جریان تک دشمن، از نیروهای ارتش حدود ۴۰۰ نفر اسیر، ۹۸ نفر مفقود، ۱۸۰ نفر مجروح و ۹ نفر شهید شدند. افزون بر آن بیشتر تجهیزات و سلاح‌های سبک و سنگین از جمله توپ‌های ۲۰۳ میلی‌متری و تعداد زیادی تانک و نفربر و خودروی یگان‌های پدافندکننده به هنگام عقب‌نشینی بر جای ماند و به دست دشمن افتاد. دشمن با فیلم‌برداری از اسیران و غنیمت‌های به دست آمده و پخش آن از تلویزیون، تبلیغات زیادی انجام داد.‌‌[12]

هجوم دشمن به مهران نقطه اوج حملات در راهبرد دفاع متحرک عراق بود. با موفقیتی که دشمن در این حمله به دست آورد، جرئت یافت تا اتخاذ راهبرد جدید دفاع متحرک را رسماً اعلام کند. عراق در تبلیغات خود می‌کوشید این پیروزی را همانند پیروزی نیروهای ایران در عملیات والفجر- ۸ قلمداد کند، از این رو مدعی بود تنها در مقابل عقب‌نشینی ایران از مناطق اشغال شده عراق و مشخصاً فاو، مهران را پس خواهد داد.‌‌[13]

به نظر می‌آمد عراق با اشغال مهران و اعلام شرط عقب‌نشینی از این منطقه در ازاى خروج نیروهاى ایران از فاو، منتظر واکنش ایران می‌‌ماند. در همین حال، فرض دیگر این بود که عراق فاقد توان لازم براى تداوم بی‌وقفه اجراى عملیات و حفظ و نگهداری مواضعشان در چارچوب راهبرد دفاع متحرک است و به همین دلیل پس از عملیات در منطقه مهران در لاک دفاعى فرورفته و منتظر وضعیت جدیدتر خواهد ماند.‌‌[14]

اجرای موفقیت‌آمیز عملیات کربلای- ۱ و بازپس‌گیری شهر مهران، نه تنها بر تمامی جنجال‌ها و پیروزی‌های نسبی سه‌ماهه دشمن خط بطلان کشید، بلکه روحیه نیروهای خودی را تقویت کرد. عملیات کربلای- ۱ در ساعت 30/23 روز 9 تیر 1365 آغاز شد و طی ده روز جنگ در منطقه مهران، رزمندگان اسلام موفق شدند شهر مهران و بیش از هشت روستای اطراف آن، ارتفاعات قلاویزان و حمرین به ویژه بلندترین قلۀ منطقه (۲۲۳)، جاده دهلران - مهران - ایلام و ۲ پاسگاه مرزی را آزاد کنند. در این عملیات نوزده تیپ دشمن به طور متوسط بیش از ۵۰ درصد منهدم شد و ۳۴۰۰ نفر از نیروهای آن مفقود و اسیر شدند. از مجموع 9 یگان سپاه پاسداران نیز که در این عملیات شرکت داشتند، هفتصد نفر به شهادت رسیدند و پنج نفر اسیر و مفقود شدند.‌‌[15]

ادامه راهبرد دفاع متحرک عملاً به معنای تبدیل جنگ عراق علیه ایران به یک جنگ فرسایشی اما محدود بود. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تصمیم گرفت یک عملیات بزرگ آفندی در جبهه جنوب طراحی کند که عملیات‌های کربلای- 4 و کربلای- 5 در دی‌ 1365 نتیجه این تلاش بود. طی عملیات کربلای-4 سپاه پاسداران حدود 200 گردان عملیاتی وارد صحنه جنگ کرد و حدود 400 گردان دیگر در حالت ذخیره داشت، اما درنهایت نتیجه دلخواه در عملیات کربلای-4 به دلیل لو رفتن آن حاصل نشد، ولی کمتر از 15 روز بعد عملیات کربلای- 5 از محور شلمچه انجام شد که سبب غافلگیری عراق شد. در حقیقت انجام عملیات کربلای-1 موجب توقف و پایان اجرای راهبرد دفاع متحرک عراق شد.‌‌[16]

[1]. «استراتژی دفاع متحرک عراق»، فصلنامه نگین ایران، ش 8، بهار 1383، ص 126.

[2]. همان، ص 126.

[3]. حاجی‌ خداوردی ‌خان، مهدی، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب 42، ج 2، آزادسازی مهران، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس،1397، ص 39.

[4]. همان.

[5]. «استراتژی دفاع متحرک عراق و سال‌های پایانی جنگ»، همشهری آنلاین، 8 تیر 1394،www.hamshahrionline.ir/news/299549

[6]. «استراتژی دفاع متحرک عراق»، ص 131.

[7]. همان، ص 130.

[8]. همان، ص 131.

[9]. حاجی‌ خداوردی ‌خان، مهدی، همان، ص 20.

[10]. همان، ص 39.

[11]. «استراتژی دفاع متحرک عراق»، ص 140.

[12]. همان، ص 141.

[13]. همان، ص 140.

[14]. حاجی‌ خداوردی ‌خان، مهدی، همان، ص 20.

[15]. «استراتژی دفاع متحرک عراق»، ص 141.

[16]. استراتژی دفاع متحرک عراق و سال‌های پایانی جنگ، همشهری آنلاین، 8 تیر 1394،www.hamshahrionline.ir/news/299549.