مکان‌ها
آذربایجان شرقی
سجاد نادری‌پور
27 دورہ
حدود 10000 نفر از مردم استان آذربایجان شرقی در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به شهادت رسیدند.
استان آذربایجان شرقی، در شمال غرب کشور واقع شده و از لحاظ وسعت در بین استان‌های کشور، در رتبه دهم قرار دارد.[1] این استان از نظر موقعیت طبیعی، در محل به هم‌خوردگی دو رشته‌کوه البرز و زاگرس واقع شده است. از نظر تقسیمات حوضه‌های آبریز کشور، حوضه‌های آبخیز ارس، سفیدرود، قزل‌اوزن و دریاچه ارومیه پهنه استان را پوشش می‌دهند و بیشترین مساحت استان در محدوده حوضه آبریز دریاچه ارومیه قرار دارد. این استان منطقه کوهستانی است؛ حدود 40 درصد از سطح آن را کوهستان، 2/28 درصد را تپه‌ماهور و 8/31 درصد را دشت‌ها و جلگه‌های میان‌کوهی فرا گرفته است.[2] آب‌وهوای این استان سرد و نیمه خشک است.[3] بر پایه آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395 نیز، جمعیت استان آذربایجان شرقی 3.909.652 نفر است[4] و عمده مردم آن به زبان آذری سخن می‌گویند.[5]
همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی استان آذربایجان شرقی، در ساختمان پیشین ساواک تبریز تشکیل شد. اولین مأموریت نیروهای سپاه استان، برقراری گشت‌های مسلح شهری به منظور مقابله با غائله حزب خلق مسلمان در دی 1358 بود که شهر تبریز را ناآرام کرده بود.[6] با شروع ناآرامی‌ها در کردستان نیز، سپاه آذربایجان شرقی در مقابله با ضدانقلاب و تجزیه‌طلبان و پاکسازی شهرهای سقز، اشنویه، پیرانشهر، سردشت، شاهین‌دژ، نقده، تکاب، بوکان و دیواندره نقش ایفا کردند.[7]
12 روز پس از آغاز جنگ تحمیلی، اولین گروه از رزمندگان آذربایجانی، عازم جبهه‌های جنگ در جنوب کشور شده و در فارسیات مستقر شدند.[8] در سال دوم جنگ تحمیلی نیز، تیپ 1 عاشورا به فرماندهی محمدعلی (عزیز) جعفری متشکل از نیروهای سپاهی و بسیجی استان‌های آذربایجان (شرقی و غربی)، تهران، فارس و خراسان تشکیل شد. پس از پایان عملیات بیت‌المقدس (1361)، فرماندهی تیپ 1 عاشورا که حدود 70 درصد افرادش را اهالی آذربایجان تشکیل می‌داد، به استان آذربایجان شرقی واگذار شد و مهدی باکری فرمانده جدید تیپ شد. پس از عملیات مسلم‌بن‌عقیل در سال 1361 نیز ، تیپ 1 عاشورا به لشکر ارتقا یافت.[9]
نیروهای سپاه پاسداران آذربایجان شرقی، تا پیش از تشکیل تیپ 1 عاشورا در عملیات‌های شکستن محاصره سوسنگرد، هویزه، امام مهدی (عج)، امام علی (ع)، شهید مدنی، ثامن‌الائمه (ع)؛ پس از تشکیل تیپ 1 عاشورا در عملیات‌های طریق‌القدس، مطلع‌الفجر، محمد رسول‌الله (ص)، مولای متقیان (ع)، فتح‌المبین، الی بیت‌المقدس و پس از واگذاری فرماندهی تیپ به نیروهای استان در عملیات‌های رمضان، مسلم‌بن‌عقیل، والفجر مقدماتی، والفجر ۱، والفجر ۲، والفجر ۴، خیبر، بدر، والفجر ۸، یا مهدی یا صاحب‌الزمان (عج)، کربلای 4، کربلای ۵، کربلای ۸، نصر ۷، بیت‌المقدس ۲، بیت‌المقدس 3 و مرصاد حضور داشتند.[10]
محمدعلی (عزیز) جعفری، امین شریعتی، مهدی باکری، علی تجلایی، مرتضی یاغچیان، علی فضلی و حمید باکری، از فرماندهان شاخص لشکر 31 عاشورا در جنگ تحمیلی بودند.[11]
نیروهای ارتشی استان آذربایجان شرقی نیز پیش از آغاز جنگ تحمیلی، در قالب 15 گردان از لشکرهای 1 و 2 ارتش، برای مبارزه با گروهک‌های تجزیه‌طلب، در شمال غرب کشور حضور یافتند.[12]
18 روز پیش از آغاز جنگ تحمیلی، لشکرهای 1 و 2 ارتش در یکدیگر ادغام شده و لشکر 21 حمزه، به فرماندهی سرهنگ زین‌العابدین ورشوساز تشکیل شد. لشکر 21 ارتش نیز، در جنگ ایران و عراق در عملیات‌های مختلفی ازجمله پل نادری، ثامن‌الائمه (ع)، طریق‌القدس، فتح‌المبین، بیت‌المقدس، رمضان، محرم، والفجر 1، والفجر 3، والفجر 4، خیبر، بدر، کربلای 1 و کربلای 6 شرکت داشت. ازجمله اقدامات نیروهای لشکر 21 در روزهای ابتدایی جنگ، مقاومت در برابر لشکر 3 ارتش بعث و جلوگیری از اشغال آبادان بود. همچنین نیروهای این لشکر در عملیات فتح‌المبین، با احداث کانال 350 متری زیرزمینی در نزدیکی رودخانه کرخه که تا نزدیکی خاکریز دشمن می‌رسید، در پیروزی رزمندگان نقش داشتند.[13] سرتیپ حشمت ذاکری، سرلشکر حسین حسنی سعدی، سرتیپ بهروز سلیمانجاه، سرتیپ هوشنگ ناصری، سرتیپ علی صدیق‌زاده، سرتیپ خسرو افرا، سرتیپ فرض‌الله شاهین‌راد و سرتیپ 2 علی رزمی از فرماندهان شاخص لشکر 21 حمزه ارتش بوده‌اند.[14]
پادگان‌های سعیدآباد، سیدالشهدا (ع) و فتح‌المبین در استان آذربایجان شرقی و پادگان‌های الله‌اکبر، شهید باکری و پادگان پدافند هوایی ارتش در مناطق جنگی،[15] ازجمله موقعیت‌های آموزش و استقرار نیروهای نظامی استان در طول جنگ تحمیلی بوده است.
علاوه بر نیروهای نظامی حاضر در مناطق جنگی، نیروهای جهاد سازندگی استان آذربایجان شرقی نیز در طول جنگ تحمیلی حضور داشتند و با اقداماتی از قبیل احداث و مرمت جاده، احداث پایگاه پدافندی و موشکی، احداث انواع سنگر و خاکریز، احداث حمام، احداث و بازسازی بیمارستان و اورژانس، احداث نمازخانه، احداث و اداره ایستگاه صلواتی و تعمیر خودرو، به پشتیبانی نیروهای مسلح در خطوط مقدم جنگ و عقبه می‌پرداختند.[16] انجام فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغی، دیگر فعالیت‌های جهاد سازندگی در جنگ تحمیلی بود؛ توزیع اقلام فرهنگی- مذهبی و برگزاری مسابقات ورزشی، عقیدتی و نظامی، از جمله اقدامات فرهنگی و تبلیغی جهاد سازندگی استان در جنگ تحمیلی بود.[17]
آیتالله سید اسدالله مدنی (شهید؛ امام‌جمعه تبریز) از شخصیت‌های اثرگذار آذربایجان شرقی در جنگ تحمیلی بود. وی در خطبه‌های نماز جمعه، مردم استان را به حضور در جبهه‌ها و پشتیبانی همه‌جانبه از رزمندگان فرا می‌خواند. در همان روزهای نخست آغاز جنگ تحمیلی، ستادهایی برای جمع‌آوری کمک‌های مردمی به ابتکار وی در تبریز تشکیل شد و کاروان‌های پشتیبانی متعددی از آذربایجان شرقی به جبهه‌ها اعزام گردید. از سوی دیگر، وی در آرام‌سازی فضای اجتماعی استان، تقویت روحیه مقاومت و مقابله با جریان‌های تجزیه‌طلب حزب خلق مسلمان نقش داشت. آیتالله مدنی ضمن حمایت از سپاه و بسیج، تلاش کرد انسجام میان نیروهای مردمی، سپاه و ارتش تقویت شود و در نهایت نیز توسط منافقین به شهادت رسید و شهید محراب لقب گرفت.[18]
بسیج مردمی آذربایجان شرقی نیز در جبهه‌های جنگ حضور داشت. همچنین کمک‌های نقدی و غیر نقدی بسیاری به جبهه‌ها ارسال کردند. [19]
از روزهای نخستین تجاوز رژیم بعثی تا پایان جنگ تحمیلی، مناطق نظامی، مراکز صنعتی و حیاتی و بخش‌های مسکونی و آموزشی تبریز، توسط هواپیماهای دشمن بمباران می‌شد. در اثر این حملات، علاوه بر خسارت‌های مالی، صدها نفر از مردم شهر به شهادت رسیده و بی‌خانمان شدند. از سال 1364 به بعد، شهرهای دیگر آذربایجان از جمله مراغه، آذرشهر و میانه نیز مورد هجوم هواپیماهای دشمن قرار گرفتند؛ در این حملات، غالباً مناطق مسکونی و مدارس هدف گرفته می‌شد و صدها نفر مرد و زن و کودک به شهادت رسیدند.[20] یکی از این حملات که بازتاب فراوانی یافت، حمله هوایی عراق به دو مدرسه دخترانه زینبیه و ثارالله شهر میانه در 12 بهمن 1365 بود که به شهادت 68 نفر و مجروحیت 150 دانش‌آموز انجامید.[21] در پی این اتفاق، آیتالله خامنه‌ای (رئیس‌جمهور) رژیم بعث عراق را تهدید به عکس‌العمل شدید کردند. وزیر امور خارجه ایران نیز در پیام‌های جداگانه‌ای به صلیب سرخ جهانی و سازمان کنفرانس اسلامی، ضمن انتقاد از انفعال آنها، خواستار موضع‌گیری این دو سازمان در قبال جنایات عراق شد. شورای عالی قضایی کشور نیز در پیامی خطاب به استادان و حقوق‌دانان ایران و جهان، خواستار اقدام فعالانه در برابر جنایات عراق شد.[22]
استان آذربایجان شرقی، پذیرای بخشی از مهاجرین جنگ تحمیلی نیز بود؛ حدود 2000 نفر در این استان اقامت گزیدند، همچنین این استان مسئولیت بازسازی و نوسازی شهرستان قصر شیرین را بر عهده گرفت. [23]
تعداد شهدای استان آذربایجان شرقی در جنگ تحمیلی و پس از آن تا سال 1391، حدود 10.000 نفر است که از این تعداد، حدود 3500 شهید متعلق به ارتش و بقیه به سپاه پاسداران، جهاد سازندگی، بسیج و سایر نیروهای مردمی است.[24]
نیروهای نظامی استان، در سال‌های بعد از جنگ تحمیلی نیز، در مأموریت‌های داخلی و خارجی مختلفی شرکت کردند؛ حضور در عراق و سوریه برای مقابله با نیروهای تکفیری یکی از آنهاست که در این مأموریت، تعدادی از رزمندگان استان به شهادت رسیدند.[25]
اکنون سردار سرتیپ دوم پاسدار اصغر عباسقلی‌زاده فرماندهی سپاه عاشورا[26] و امیر سرتیپ 2 عیسی میرزایی فرمانده لشکر 21 حمزه آذربایجان[27] را بر عهده دارند.
کتاب‌های سلیمانجاه از انتشارات ایران سبز، لشکر خوبان از انتشارات سوره مهر و اطلس لشکر ۳۱ عاشورا در دوران دفاع مقدس از انتشارات مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، بخشی از آثار مکتوب درباره حضور و عملکرد رزمندگان استان آذربایجان شرقی در دفاع مقدس است. فیلم تلویزیونی عاشورا و فیلم سینمایی موقعیت مهدی نیز با اقتباس از زندگی سردار مهدی باکری (شهید) به تصویر کشیده شده است.
برای آشنایی همگان با رشادت نیروهای مسلح آذربایجان شرقی در جنگ تحمیلی، باغ موزه دفاع مقدس استان در تبریز شامل سالن آمفی‌تئاتر، گالری شهدا، آبنما، نمایشگاه، کتابخانه تخصصی و حسینیه در زمینی به مساحت 13000 متر مربع، تأسیس شده است.[28]
در سال 1400 نیز ساختمان محل اعزام نیروی این استان به جبهه‌های جنگ در خیابان حافظ تبریز، ثبت ملی شده است.[29]
[1]. مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، فرهنگ اعلام شهدا استان آذربایجان شرقی، ج 1، تهران، نشر شاهد، 1395، ص 35.
[2]. همان.
[3]. همان، ص 36.
[4]. معاونت برنامه و بودجه مرکز آمار ایران، نتایج کلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن- 1395، تهران، ص 49.
[5]. مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، همان، ص 36 و37.
[6]. سنگوری‌زاده، کبری، «یاشاسین آذربایجان؛ چگونگی شکل‌گیری یک لشکر در دفاع مقدس: مطالعه موردی؛ لشکر 31 عاشورا»، ماهنامه سرو، آبان 1400، ش 33، ص 31.
[7]. فصلنامه مطالعات جنگ ایران و عراق، «کارنامه عملیاتی لشکر عاشورا در جنگ (1)»، سال ششم، ش 20، بهار 1386، ص 162.
[8]. سنگوری‌زاده، کبری، همان، ص 32.
[9]. همان، ص 32 و33.
[10]. فصلنامه مطالعات جنگ ایران و عراق، همان، ص 162؛ سایت ویکی دفاع، https://wikidefa.ir/?id=apojtd7b#_edn6.
[11]. سنگوری‌زاده، کبری، «فرماندهان لشکر خوبان؛ معرفی فرماندهان یگان عاشورا در دوران دفاع مقدس، ماهنامه سرو»، اسفند 1401 و فروردین 1402، ش 49، ص 79-77.
[12]. جعفری، محمدحسن، «لشکر عملیاتی با افتخار؛ معرفی کارنامه عملیاتی و فرماندهان لشکر 21 حمزه ارتش در دوران دفاع مقدس»، ماهنامه سرو، اردیبهشت 1402، ش 50، ص 65.
[13]. همان، ص 64 و65.
[14]. همان، ص 66.
[15]. معبودی، جلال، اطلس لشکر 31 عاشورا در دوران دفاع مقدس، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ص 14 و 51.
[16]. حیدری، مهدی، «پیدایش، شکل‌گیری و فعالیت‌های جهاد سازندگی در جنگ تحمیلی»، فصلنامه نگین ایران، زمستان 1393، ش 51، ص 23 و24.
[17]. همان، ص 24.
[18]. پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، https://noo.rs/ftYl4؛ مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، https://psri.ir/?id=5vr75nsf.
[19]. دایره‌المعارف دفاع مقدس، ج 1، تهران، مرکز دایره‌المعارف پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس، بآبیآ1390، ص 117-114.
[20]. مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، همان، ص 43.
[21]. روزنامه جمهوری اسلامی، سه‌شنبه 14 بهمن 1365، سال هشتم، ش 2231، ص 2.
[22]. همان، ص 12.
[23]. دایره‌المعارف دفاع مقدس، همان.
[24]. مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، فرهنگ اعلام شهدا - استان آذربایجان شرقی، ج 2، همان، ص 1055.
[25]. سایت سازمان تبلیغات اسلامی آذربایجان شرقی، https://tebyan-tabriz.ir/?MID=21&Type=News&ID=201696.
[26]. خبرگزاری مهر، https://www.mehrnews.com/news/5337939/%D9%81%D8%B1%D9%85%D8%A7%D.
[27].خبرگزاری دفاع مقدس، https://defapress.ir/fa/news/298656/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D9%81%D.
[28]. رجب، نجمه، «بازنمایی حماسه دلاورمردان آذربایجان در موزه دفاع مقدس تبریز»، ماهنامه سرو، آبان 1398، ش 15، ص 35 و 36.
[29]. خبرگزاری ایسنا، https://www.isna.ir/news/1400070704916/%D8%AB%D8%A8% .
