مکان‌ها

خورموسی

مریم لطیفی
40 بازدید

خورموسی در خلیج فارس، در محدوده بندر امام خمینی در شهرستان ماهشهر در شمال غربی خلیج فارس و در جنوب استان خوزستان قرار دارد.

خورموسی از شمال تا بندر ماهشهر و از غرب تا رود بهمنشیر امتداد دارد. دهانه آن حدود 150 متر و متوسط پهنای آن حدود 37 کیلومتر است که در نزدیکی بندر امام خمینی به حدود 2 کیلومتر می‌رسد و تا حدود 77 کیلومتر تا شمال و شمال‌غربی امتداد می‌یابد، سپس به سوی شرق متمایل و به بندر ماهشهر منتهی می‌شود. عمق آن از 20 تا 40 متر متغیر است؛ این عمق موجب شده تا کشتی‌های اقیانوس‌پیما به راحتی در آن رفت و آمد کنند. بندرهای بوزی واقع در انتهای خورِدورق، بندر ماهشهر و بندر امام‌خمینی از بندرهای واقع در ساحل خورموسی هستند.[1] در خورموسی تعدادی جزیره غیر مسکونی از جمله دارا، بونه و قبر ناخدا وجود دارد.[2] در مورد وجه تسمیه خورموسی منابع تاریخی و جغرافیایی دیدگاه‌های متعددی طرح کرده‌اند که معروف‌ترین آن‌ها، نامگذاری خور به نام موسی از ناخدایان معروف این خور است.[3]

خورموسی به دلیل موقعیت جغرافیایی، وجود بندر امام خمینی و تأسیسات امروزین بارگیری، تخلیه بار و قابلیت پهلوگیری تعداد بیشتر کشتی در این بندر، وجود بندر ماهشهر در ساحل آن و همچنین وجود راه‌های دسترسی به آن‌ها اهمیت دارد.[4] عراق یک روز قبل از حمله سراسری، یعنی در 30 شهریور 1359 یک کشتی ایرانی به نام «آزادی» را در این خور مورد هدف قرار داد.[5]

با آغاز حمله عراق به ایران در 31 شهریورز 1359 ارتش این کشور توانست با پیشروی در محور شلمچه- خرمشهر-آبادان از رود کارون عبور و جاده آبادان- اهواز را تصرف و سپس به سمت جاده آبادان- ماهشهر حرکت کند و آن را نیز قطع و کل این منطقه را به محاصره خود درآورد؛ بدین ترتیب آبادان از راه زمینی به طور کامل در محاصره قرار گرفت. با توجه به این شرایط راه ارتباطی موجود برای پشتیبانی رزمندگان مستقر در آبادان از طریق راه آبی بندر امام خمینی به خورموسی و رودخانه بهمنشیر (چوئبده) بود که توسط لنج صورت می‌گرفت. این مسیر تا زمان احداث جاده شهید شهشهانی (وحدت) در پشتیبانی از رزمندگان حاضر در آبادان اهمیت بسیاری داشت.[6]

با توقف فعالیت‌ بندرهای آبادان و خرمشهر بر اثر جنگ تحمیلی، تلاش عراق برای ایجاد ناامنی و بستن آبراه خورموسی افزایش یافت. هدف عراق جلوگیری از تردد کشتی‌های تجاری به بندر امام خمینی بود. در 23 مهر 1359 یدک‌کش «پیام» و کشتی «نوید» که از خورموسی عازم بندرعباس بودند مورد حمله‌ی دو میگ عراقی قرار گرفتند.[7] در 3 آبان 1360 دو کشتی تجاری ایرانی و هندی که پس از تخلیه بار در حال ترک بندر امام خمینی بودند مورد حمله موشکی عراق قرار گرفتند. کشتی «ایران رضوان» در نزدیکی خورموسی غرق و کشتی «ویش ویشو میترا» دچار آتش‌سوزی شد.[8] در 16 خرداد 1361 کشتی یونانی «کودلاک» که حامل 27 هزار تن کود شیمیایی اوره بود مورد حمله هواپیماهای عراق قرار گرفت.[9] در 5 تیر 1361 یک کشتی یونانی در خورموسی مورد حمله موشکی عراق قرار گرفت و دچار آتش‌سوزی شد.[10] در 18 مرداد 1361 کشتی «لیستون براید» یونانی و کشتی «بنوسامبو» که در اجاره کره جنوبی بود پس از تخلیه بار در بندر ماهشهر مورد اصابت راکت هلی‌کوپتر قرار گرفتند و کشتی لیستون براید غرق شد.[11] در 13 شهریور، 17 شهریور، 18 شهریور، 20 شهریور، 22 شهریور، 26 شهریور و 27 آذر 1361 عراق به کشتی‌های ایرانی و خارجی که در حال تردد در خورموسی بودند حمله کرد. [12] در 12 دی 1361 نیز 8 فروند کشتی تجاری که از بوشهر عازم بندر امام خمینی بودند در دهانه‌ی خورموسی هدف حملات عراق قرار گرفتند که به کشتی سنگاپوری «ایسترن هانتر» و کشتی لیبریایی «ارتیت هورایزن» خساراتی وارد آمد.[13] این حملات به وسیله هلی‌کوپتر، هواپیما و پایگاه موشکی مستقر در رأس‌البیشه انجام می‌گرفتند.[14]

به منظور کاهش این حملات، از سال 1362 تصمیم گرفته شد کشتی‌هایی که از بندر بوشهر عازم بندر امام خمینی بودند یا کشتی‌هایی که قصد خروج از بندر امام خمینی را داشتند به تناسب تعداد کشتی‌ها در یک دوره ده تا بیست روزه با اسکورت نظامی شامل جنگنده‌های نیروی هوایی، بالگردهای هوانیروز و شرکت نفت، ناوچه‌های نیروی دریایی ارتش، قایق‌های تندرو مسلح و یدک‌کش‌های سپاه پاسداران و سایر ادوات و لوازمی که برای ایمن‌سازی عبور کشتی‌ها ضروری بود در این مسیر تردد کنند.[15] با این حال، باز هم عراق از طریق سیستم اطلاعاتی خود، از زمان حرکت کاروان‌ها اطلاع می‌یافت و به آن‌ها حمله می‌کرد. پدافند هوایی پیش‌بینی شده برای اسکورت کاروان‌ها نیز چندان مؤثر نبود و اغلب در حرکت کاروان کشتی‌ها، تعدادی از آن‌ها مورد اصابت راکت‌های عراقی قرار می‌گرفتند.[16] از جمله در 21 شهریور 1362 کاروانی متشکل از 21 فروند کشتی که عازم بندر امام خمینی بود توسط هواپیماهای عراقی بمباران شد که البته خسارات چندانی به بار نیاورد.[17] در 20 مهر 1362 کاروانی متشکل از 19 فروند کشتی قصد ترک بندر امام خمینی را داشتند که مورد حمله عراق قرار گرفتند. در این حمله کشتی «ایران شهادت» بر اثر اصابت موشک به موتورخانه آن غرق شد.[18] در 9 آبان 1362 نیز کاروانی متشکل از 20 فروند کشتی تجاری قصد ورود به بندر امام خمینی را داشتند که عراق سه موشک به منطقه‌ای که کاروان کشتی‌ها از آن عبور می‌کرد، شلیک کرد که یکی از آن‌ها در دهانه خورموسی به کشتی یونانی «اورا» که حامل 10 هزار تن کود شیمیایی بود اصابت کرد و این کشتی دچار آتش‌سوزی شد.[19]در 30 آبان 1362 نیز 23 فروند کشتی که تجاری حامل کالا از بندر بوشهر به بندر امام خمینی برای تخلیه کالا و 17 فروند کشتی تجاری که کالاهای خود را تخلیه کرده بوده و منتظر خروج از بندر امام خمینی بودند، با نزدیک شدن به خورموسی مورد حمله عراق قرار گرفتند که دو کشتی باری صدمه دیدند.[20] در 17 آذر 1362، 5 اردیبهشت، 10 تیر ، 19 تیر و 20 مرداد 1363 نیز کاروان کشتی‌هایی که قصد ورود یا خروج از بندر امام خمینی را داشتند مورد حمله عراق قرار گرفتند.[21]

 با بهره‌برداری از فاز اول بندر شهید رجایی در بندرعباس در شهریور 1363 و توسعه آن در سال‌های بعد تا انتهای جنگ، از تردد کشتی‌ها در خورموسی به شدت کاسته و عملاً حملات ارتش عراق در این حوزه خنثی شد.[22]

با پایان جنگ به بازسازی و تعمیر آسیب‌های وارده به اسکله‌ها، تأسیسات و تجهیزات بندر امام خمینی و ماهشهر پرداخته شد و تردد کشتی‌ها در این آبراه به رونق گذشته بازگشت.[23]

در طول جنگ تحمیلی هشت ساله، 7 فروند کشتی در خور موسی غرق شده بود که پس از جنگ خارج کردن آن‌ها به منظور پاک‌سازی مسیر دسترسی آبراه خورموسی، افزایش ایمنی تردد شناورها و کاهش سوانح و موانع، حفاظت از محیط زیست دریایی و کاهش هزینه‌های لایروبی مورد توجه قرار گرفت که این کار تا سال 1397 به طول کشید.[24] در کنار کشتی‌های غرق شده در طول جنگ، در مواردی نیز کشتی‌هایی بر اثر سانحه در این آبراه غرق می‌شوند که خارج‌سازی آن‌ها نیز مورد توجه قرار دارد؛ از جمله در آبان 1400، شناور «سارا» که در سال 1384 بر اثر سانحه در خورموسی غرق شده بود بیرون کشیده شد.[25]

در نهایت برای افزایش ظرفیت، ارتقاء ایمنی شناورها و امکان تردد شبانه‌روزی شناورهای با تناژ 80 هزار تن، لایروبی مسیر دسترسی آبراه خورموسی به صورت مستمر انجام می‌شود. آخرین لایروبی این مسیر در بهمن 1399 شروع شده و تا دی 1401، 71 درصد پیشرفت داشته است. [26]

[1]. حداد عادل، غلامعلی (زیر نظر)، دانشنامۀ جهان اسلام، ج 16، تهران: بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، 1375، ص 438.

[2]. امین سبحانی، ابراهیم، خورموسی، مجله علوم انسانی دانشگاه سیستان و بلوچستان، ش 4، بهار و تابستان 1376، ص 75.

[3]. قیم، بهادر، تاریخ هشتاد ساله بندر امام خمینی(ره)، اصفهان: همای رحمت، 1388، ص 67-61.

[4]. بختیاری، مسعود، بندر امام خمینی(ره) و سیادت دریایی، تهران، ایران سبز، 1391، ص 13.

[5]. سلیمانی‌خواه، نعمت‌الله، تصمیم صدام به جنگ علیه ایران: لغو یک جانبه معاهده 1975 الجزایر، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1394، ص 1175.

[6]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، هویزه، آخرین گام‌های اشغالگر: زمینگیر شدن و توقف کامل دشمن، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1373، ص 77-75 ؛ بختیاری، مسعود، همان، ص 11.

[7]. صادقی‌گویا، نجاتعلی، دفاع از آبادان: دفاع از آبادان در سال اول جنگ تحمیلی، تهران: ایران سبز، 1391، ص 61.

[8]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، آزادسازی سرزمین‌های ایران- گام دوم : بستان؛ اوج‌گیری تروهای کور، تشکیل دولت پس از بحران، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1394، ص 309.

[9]. حبیبی، ابوالقاسم، آزادسازی خرمشهر: پایان رویای تجزیه ایران، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1379، ص 798.

[10]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، عبور از مرز: تعقیب متجاوز با عملیات رمضان، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1381، ص 73.

[11]. همان، ص 575.

[12]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، عملیات مسلم بن عقیل: آزادی ارتفاعات سومار و تهدید مندلی – تصویب قطعنامه 522 شورای امنیت، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1391، ص 203، 252، 267، 295، 317، 371؛ لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، والفجر مقدماتی: دستگیری مرکزیت حزب توده و افزایش تیرگی روابط با شوروی، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1392، ص 50.

[13]. لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، همان، ص 167.

[14]. لطف‌الله زادگان، علیرضا و ایرج همتی، نخستین عملیات بزرگ در شمال غرب: والفجر 4، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1397، ص 426 .

[15]. همان، ص 40-39.

[16]. نعمتی، یعقوب و دیگران، آماده‌سازی عملیات والفجر4: تجهیز عراق به جنگنده‌های سوپراتاندارد؛ تهدید ایران به بستن تنگه هرمز، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1394، ص426.

[17]. همان.

[18]. همان، ص 1043.

[19]. لطف‌الله زادگان، علیرضا و ایرج همتی، همان، ص 436.

[20]. همان، ص 811-810 .

[21]. همان، ص 1035؛ یزدانفام، محمود، آغاز جنگ نفتکش‌ها: توافق غیر مستقیم برای قطع حملات به مناطق مسکونی، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1397، ص 100، 791، 875؛ نعمتی وروجنی، یعقوب و حجت‌الله کریمی، رکود در جبهه؛ تحرک در دیپلماسی، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، 1398، ص 473.

[22]. قیم، بهادر، تاریخ هشتاد ساله بندر امام خمینی(ره)، اصفهان، همای رحمت، 1388، ص 202؛ بختیاری، مسعود، بندر امام خمینی(ره) و سیادت دریایی، تهران، ایران سبز، 1391، ص 23.

[23]. بختیاری، مسعود، همان.

[24]. کیهان، ش 21643، 20/3/1396، ص 7؛ https://www.isna.ir/news/97061306604 .

[25]. https://www.mehrnews.com/news/5357073 .

[26]. دنیای اقتصاد، ش 1002، 20/4/1385، ص 27؛ رسالت، ش 7128، 18/8/1389، ص 16؛ https://mana.ir/fa/news/94814 .